Antyutopia

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcia

ANTYUTOPIA - utwór fabularny, zbliżony do dystopii i często niesłusznie z nią utożsamiany, ponieważ podobnie jak dystopia prezentuje zawsze negatywny obraz porządku społecznego. O ile jednak dystopia wywodzi swoje wizje bezpośrednio z tendencji rozwojowych współczesnej autorowi rzeczywistości, o tyle antyutopia wyprowadza je z przesłanek utopijnych (utopia literacka).

Jest ona zatem polemiką z utopijnymi wyobrażeniami o świecie doskonałym, jest często ostrą, satyryczną repliką na propozycje zawarte w utopiach, swego rodzaju przejaskrawioną parodią koncepcji utopijnych. Antyutopia jest więc kompromitacją - w planie światopoglądowym - tradycyjnych propozycji utopii, jest wyznaniem niewiary nie tylko w ich urzeczywistnienie, lecz nawet w ich logiczną zasadność" (A. Goreniowa). W tym sensie antyutopią jest Nowy wspaniały świat Huxleya, będący przekorną odpowiedzią na popularne na początku wieku XX na Zachodzie utopijne wizje świata przyszłości, zawarte m. in. w utworach H. G. Wellsa (np. Ludzie jak bogowie, Wizje przyszłości). Liczne akcenty antyutopijne zawiera również powieść Żuławskiego Stara Ziemia, wymierzona przeciw marzeniom o równości społecznej i krytycznie oceniająca projekty budowy społeczeństwa doskonałego i szczęśliwego. Antyutopijne stanowisko autora znalazło m. in. wyraz w słowach jednego z bohaterów, lorda Tedwena, najwyższego autorytetu naukowego w powieściowym świecie: "Wszelka utopia - od najstarszych Platońskich począwszy przez ciąg wieków aż po dni dzisiejsze, (...) utopią na zawsze pozostanie: dopóki się roi po książkach, buduje się gmach z kart, nie dbając o prawo ciężkości, ale z chwilą gdy się rękę do dzieła przyłoży, widzi się nowe zło, które na miejscu dawnego, usuniętego powstaje. Współżycie ludzi doskonałe, ustrój idealny to problemy z natury swej nie dające się rozwinąć".

Do nielicznych polskich antyutopii należy także Podróż poślubna pana Hamiltona Smolarskiego, w której poddane zostały rewizji marzenia utopistów o nowej, lepszej cywilizacji, zbudowanej na podstawach naukowo-technicznych.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)