Bracia Strugaccy (zarys twórczości)

Z encyklopediafantastyki.pl
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Bracia Strugaccy (zarys twórczości)

Wojciech Kajtoch

Bracia Strugaccy.jpg
Język oryginału polski
Forma książka krytycznoliteracka
Pierwsze wydanie 1993
I wydanie polskie 1993
Wydawca Wydawnictwo UNIVERSITAS
Autor okładki Piotr Schneider
ISBN 83-7052-106-1

Spis treści

Jak książka powstawała

Książka Wojciecha Kajtocha, która była pierwszym polskim monograficznym zarysem całokształtu twórczości Arkadija i Borisa Strugackich. Omawiała ich dorobek na tle historii radzieckiej SF i ewolucji tamtejszych poglądów krytycznoliterackich na ów gatunek. Wzięto pod uwagę i szersze konteksty: zmiany polityki kulturalnej, etapy kształtowania się doktryny socrealistycznej, ale i uniwersalne prawidłowości rozwoju gatunków fantastycznych. Autorowi przyświecały następujące założenia: 1) Istnieje uniwersalna droga ewolucji fantastyki od utopii ku typowemu science fiction. 2) Ewolucja ta zaszła także i w literaturze radzieckiej, mimo że jej rozwój zależał przede wszystkim od polityki władz. 3) Twórczość jednego (ale tylko wybitnego) pisarza może odzwierciedlić ewolucję gatunku literackiego. Choć autor pragnie rozstrzygać przede wszystkim swoje problemy, zrealizować własne pomysły i wprowadzić w życie własne założenia estetyczne - nie może uciec od wymagań państwowego (lub innego) mecenatu, gustów czytelników i krytyków, obiektywnego stanu konwencji gatunkowej na danym etapie jej ewolucji. 4) W związku z tym ma sens przede wszystkim diachroniczny opis rozwoju twórczości danego autora, tj. ewolucji jej tematyki i zmian w realizowanych przez nią schematach gatunkowych, przeprowadzony z uwzględnieniem tła – tj społeczno-politycznych zmian zachodzących w życiu zbiorowości, do której pisarz przynależy. Materiały do książki autor zebrał w latach 1985-1987, odbywając dwuletnie studia w Instytucie Literackim im. Gorkiego w Moskwie, rozprawa doktorska, która stanowiła podstawę tekstu została napisana miedzy kwietniem 1987, a czerwcem 1989. „Braci Strugackich...” opublikowano po ponad 3 latach starań. W sumie odmówiło edycji około 20 wydawnictw. W końcu, po sporych skrótach i przyznaniu dotacji Komitetu Badań Naukowych, wydał monografię w 1993 roku krakowski „Universitas” Spis treści książki, uwidaczniający jej zawartość, wygląda następująco:

Spis treści książki

Wstęp: Gatunek, przedmiot, założenia pracy * Biografia Arkadija i Borisa Strugackich — Debiut Arkadija — Biografii ciąg dalszy * Strugaccy historycznoliterackim i socjologicznym zjawiskiem dzisiejszej Rosji — Dotychczasowe próby monograficznych zarysów twórczości braci, drukowane w języku rosyjskim w ZSRR.

Rodział I: PIERWSZA WSPÓLNA KSIĄŻKA Jak wpadli na pomysł * Konteksty debiutu (a): socrealizm — Konteksty debiutu (b): fantastyka naukowa w Rosji przedrewolucyjnej; fantastyka naukowa w ZSRR lat dwudziestych a fantastyka światowa; następnych trzydzieści lat i panowanie „teorii granicy” * Konteksty debiutu (c): krytycznoliterackie polemiki z „teorią granicy” w połowie lat pięćdziesiątych — „W krainie purpurowych obłoków” jako powieść socrealistyczna i spełnienie postulatów polemik — „W krainie...”: powierzchowna społeczna krytyka i głęboki stalinizm świata przedstawionego utworu.

Rozdział II: W SŁUŻBIE PROPAGANDY Zmiana w warunkach rozwoju gatunku; w łaskach u partyjnego mecenasa; nowa generacja fantastów — Rola „Mgławicy Andromedy” Jefremowa — Walka „młodych” i „starych” w dyskusjach o fantastyce na przełomie dekad; krytycznoliteracka kontrofensywa neostalinowców — O istocie socrealistycznej futurologii * Nowe pomysły w opowiadaniach Strugackich końca lat pięćdziesiątych: próby przezwyciężania wzorca produkcyjnego, zafascynowanie modnymi działami nauki i techniki, nauka psychologizacji — Pierwszy atak dogmatycznej krytyki na pisarzy — Jeszcze o kontrofensywie neostalinowców * Komunistyczna utopia braci „Powrót”: przegląd technologicznych i futurologicznych pomysłów, ilustracja tez marksizmu, podobieństwa i różnice wizji Strugackich i Jefremowa — Pierwsza zapowiedź otrzeźwienia.

Rozdział III: PRZEŁOM Nie beletryzowana futurologia, lecz konwencja — Strugaccy formułują własną teorię naukowej fantastyki * Referat braci na sesji w Domu Książki Dziecięcej, wykład teorii — Kontekst (a): reformy teorii socrealizmu po XX Zjeździe KPZR (typy, metody, style) — Kontekst (b): krytycznoliterackie dyskusje lat 1957-1964 wokół fantastyki — ciąg dalszy. Jeszcze o sesji w Domu Książki Dziecięcej * Między socrealistyczną utopią a aluzją współczesną, czyli „Stażyści” — „Próba ucieczki” jako pierwsza manifestacja historiozoficznego pesymizmu i alegoria współczesności — „Próba ucieczki”: kłopoty z motywacją — Walka konwencji SF i utopii, aluzji z futurologią w „Dalekiej Tęczy” * „Trudno być bogiem” przełomem gatunkowym w radzieckiej fantastyce — „Trudno być bogiem”: rozprawa o zasadności historycznego determinizmu — „Trudno być bogiem”: ostrzeżenie przed recydywą stalinizmu — Nieudana antyutopia „Zachłanne rzeczy wieku” — Wnioski na przyszłość.

Rozdział IV: OTWARTA WALKA LAT 1965-1968 Dlaczego Strugaccy się zbuntowali? — Odpowiedź (a): entuzjastyczne przyjęcie „Trudno być bogiem”, wzrost autorytetu pisarzy — Odpowiedź (b): spór o nowe utwory pisarzy; atak neostalinowców, obrona Jefremowa — Co to jest „roman prieduprieżdienije”? — Inne obrony — Społeczno-polityczna i osobista geneza „Ślimaka na zboczu” i „Pory deszczów” („Brzydkich łabędzi”) — Odpowiedź (c): doświadczenie „Poniedziałek zaczyna się w sobotę” a wybór formy — „Poniedziałek...”: groteskowa parodia fantastyki „bliskiego celownika” — „Poniedziałek...”: satyra na stalinowską naukę i krytyka społeczeństwa konsumpcyjnego * „Ślimak na zboczu” jako groteskowa satyra na system — Znów o determinizmie. Dwaj bohaterowie „Ślimaka...” uosobieniem dwóch postaw inteligenta wobec totalitaryzmu — postulat nieprzejednania moralnego — Totalitaryzm, inteligencja, „prosty człowiek” — studium współzależności w „Drugim najeździe Marsjan” — Między filozoficznym pesymizmem a optymizmem politycznym, „Pora deszczów” — „Pora deszczów”: motyw „nadludzi”; niezręczny głos w kwestiach ruchu dysydenckiego — „Przenicowany świat” jako pełne rozwinięcie konwencji SF oraz jako podsumowanie rozważań o roli społecznej inteligenta, jego powinnościach i szansach powodzenia w walce z władzą totalitarną — Zmiany w tekście drugiego wydania „Przenicowanego świata” * Kilka słów o cenzurze — Trudne dzieje omówionych książek — Skandal z „Baśnią o Trójce” - tzw. „udawanie Greka”, czyli próby obrony „Baśni...” — Dyskusja o naukowej fantastyce w „Litieraturnoj gazietie” 1969 i 1970 r. Nowy „spór o Strugackich”, nagonka i obrona.

Rozdział V: PRZEGRUPOWANIE Kapitulacja Strugackich w końcu dekady — Poważne kłopoty braci w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych — Jeszcze o kapitulacji przełomu 1968/1969: rezygnacja z groteski, powrót do fantastyki naukowej i inne szczegóły nowego, „zastępczego” pisarskiego programu — Czy pisaniem o kosmitach można uczyć krytycznego myślenia? Niektóre osobliwości popularyzacji osiągnięć nauki w ZSRR lat sześćdziesiątych — Krytycy radzieccy o fantastyce w ósmej dekadzie; tzw. „kryzys fantastyki” a ostateczna klęska utopii i rozpowszechnienie się w Rosji konwencji SF * Człowiek i kosmita, czyli „człowiek wobec Cudu” — wciąż o nowym, pedagogicznym planie Strugackich — Próby realizacji: „Sprawa zabójstwa”, „Przyjaciel z piekła” — Następna próba: „Koniec akcji ,Arka”” — Aby odnieść sukces, „cud” musi przekonywać — doświadczenie Stanisława Lema a „Piknik na skraju drogi” — Analiza „Pikniku...” zwycięstwo braci * Jak Strugaccy pisali „do szuflady”, czyli „Grad obrieczonnyj”.

Rozdział VI: STRUGACCY WSPÓŁCZESNI Tytułem wstępu * Cechy wspólne utworów z lat 1975-1985 — Analiza wypowiedzi programowych tego okresu i późniejszych * Dwa nurty w ostatnim piętnastoleciu twórczości braci — Powieści rozwiniętej konwencji SF: „Żuk w mrowisku” i „Fale gaszą wiatr” — Sukces „Żuka...” u krytyków i czytelników — Nurt „fantastycznego eksperymentu” nad człowiekiem współczesnym. „Miliard lat przed końcem świata” — Reguły gry z cenzurą — „Miliard lat...”: epitafium dla ruchu dysydenckiego i rehabilitacja — „Chromaja sud’ba” optymistyczną metaforą losu pisarza * Podsumowanie: przegląd konwencji fantastyki literackiej w twórczości Strugackich; czyżby nowy przełom?

Zakończenie: Warunki rozwoju naukowej fantastyki rosyjskiej w ZSRR lat 1970-1985, wystąpienie najmłodszego pokolenia fantastów, spory lat osiemdziesiątych — Kłopoty z wolnością, niespodziewany konserwatyzm albo najnowsza powieść Strugackich: „Otjagoszczennyje złom” — Ostatni utwór: „Żydzi miasta Petersburga...”

Recepcja w Polsce i w Rosji

Praca została dobrze przyjęta w Polsce. Pozytywnie napisali o niej: Lech Jęczmyk („Nowa Fantastyka” 1994/3), Danuta Ulicka („Nowe Książki” 1993/10), Piotr Krywak ("Lektura" 1993/11-12), Katarzyna Duda: („Slavia Orientalis" 1993/3), Teresa Dudek i Andrzej Jankowski ("Przegląd Rusycystyczny" 1994/1-2) i in.; weszła do kanonu polskiej literatury naukowej o fantastyce rosyjskiej. W Rosji rzecz zrecenzował Konstantin Duszenko („Nowyj mir" 1993/8), a w Austrii Erik Simon („Qarber Merkur” 2003, 97/98). Rosyjski tłumacz monografii, Władimir Borisow podjął decyzje o jej przekładzie na rosyjski już w 1993 roku, ale realizacja przedsięwzięcia przeciągnęła się. Fragmenty przekładu ukazywały się w latach 1993 – 2001 na łamach abakańskich czasopism literackich. Całość, pod tytułem „Brat’ja Strugackije. Oczerk tworczestwa” wydrukowano w 2003 roku w 12, dodatkowym tomie „Dzieł zebranych w 11 tomach” Arkadija i Borisa Strugackich (Arkadij Strugackij, Boris Strugackij: „Sobranije soczinienij w odinadcati tomach, Tom dwienadcatyj, dopołnitielnyj”, Donieck 2003, Izdatiel’stwo Stalkier, s. 671, tu: s. 409 – 670), a następnie w tomie A. i B. Strugackich „Biessilnyje mira siego, Sbornik”, Donieck 2003 tegoż wydawnictwa. Od tego czasu pozycja była kilkukrotnie wznawiana wraz z całym tomem. Ukazanie się książki spowodowało obszerne polemiki prowadzone z jej autorem w „Poniedziałku”, biuletynie „Ludienów” (międzynarodowego stowarzyszenia miłośników i badaczy prozy Strugackich), przedrukowane następnie po polsku w cyklu „Ze strugackianów” publikowanym przez Wojciecha Kajtocha w Internecie i na łamach paru tytułów prasowych („Tygiel”, „Galeria”, „Literat Krakowski”). Od czasu wydania rosyjskiego monografia cytowana jest w nieomal każdej książce o braciach Strugackich wychodzącej w Rosji.

Zmiany i uzupełnienia

W ciągu wielu lat, które minęły od momentu ukazania się „Braci Strugackich” wiedza o obu autorach uległa licznym zmianom. Sporo poprawek i uzupełnień do polskiego tekstu zawiera wydanie przekładu z 2003 roku. Ponadto Kajtoch wprowadził zmiany do interpretacji powieści Chromaja sud'ba ("Jeszcze o "Kulawym losie" (glosa do monografii)", "Nowa Fantastyka" 1997/7), znacznie poszerzył interpretację „Przenicowanego świata” ("Wstęp do „Przenicowanego świata" Arkadija i Borisa Strugackich", Kraków 1994; „Opowieść o „Przenicowanym świecie””, „Czas Fantastyki” 2009/2), wprowadził liczne poprawki do rozdziału pierwszego („O pierwszej powieści braci Strugackich”, w: Dejan Ajdaczić, Bojan Jović [red.]: „Slovenska nauczna fantastika. Zbornik radova”, Beograd (Belgrad) 2007) Całość tekstu monografii dostępna jest on-line w zbiorach „Małopolskiej Biblioteki Cyfrowej)

Linki do książek i artykułów w sieci

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony