Fantastyka baśniowa

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcie

FANTASTYKA BAŚNIOWA - najstarsza ze znanych obecnie odmian fantastyki, wyróżniająca się tym, że elementy fantastyczne występują w świecie przedstawionym utworu na równi z elementami fikcji realistycznej bez żadnych dodatkowych uzasadnień i nie powodują zakłócenia harmonii tego świata, nie naruszają swoją niezwykłością jego wewnętrznego ładu ani nie niszczą jego spójności. Stanowią natomiast integralną część kreowanej rzeczywistości. Każda cudowność, każda niezwykła, nadprzyrodzona właściwość ludzi, przedmiotów czy zjawisk należy do naturalnego porządku rzeczy i nikogo (ani bohaterów w świecie przedstawionym, ani czytelników tę konwencję akceptujących) nie dziwi ani nie przeraża.

Fantastyka baśniowa tworzy światy negujące prawa świata empirycznego, a podlegające innym, odrębnym prawom wewnętrznym. Nikogo nie dziwi, że wróżka ma taką a nie inną moc, która nigdy nie zawodzi. Nikogo nie zaskakuje otwierający się Sezam, skoro zostały wypowiedziane odpowiednie słowa. Nikt też nie pyta, dlaczego dywan lata ani jak działa mechanizm zamykający Sezamu.

"O baśniowości utworu decyduje nie rodzaj zewnętrznego sztafażu, lecz fundamentalna zasada określająca sposób istnienia i generowania fantastycznych składników jego świata przedstawionego. Nie wystarcza bowiem, aby pojawiającym się w owym świecie przedmiotom i zjawiskom przysługiwały właściwości realnie nie występujące, muszą im przysługiwać cudownie, a więc bez motywacji usiłującej zasady rzeczywistości empirycznej w sposób prawdopodobny przedłużyć w sferę tego, co już nierzeczywiste" (R. Handke).

Cudowność zatem i koegzystencja elementów posiadających właściwości nadprzyrodzone z elementami takich przymiotów pozbawionymi w jednym zbudowanym na specjalnych prawach świecie - to cechy niezbywalne fantastyki baśniowej. Wszystkie inne należą do cech zewnętrznych, wymiennych, do sztafażu, do kostiumu baśniowego, w jakie może być wyposażony konkretny utwór o baśniowym charakterze. W związku z tym rekwizyt techniczny może z powodzeniem znaleźć się w świecie przedstawionym baśni pod warunkiem, że podporządkowany zostanie zasadom baśniowej rzeczywistości. Jego właściwości przysługiwać mu będą cudownie, bez racjonalnej motywacji, charakterystycznej dla I fantastyki naukowej.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)