Jan Gnatowski

Jan Gnatowski
Data i miejsce urodzenia	22 lipca,1855 Skarżynówka (Podole)
Data i miejsce śmierci	9 października 1925 Warszawa
Narodowość	Polska

Jan Gnatowski - piszący pod pseudenimem Jan Łada ur. 22 lipca 1855 w Skarżynówce na Podolu. Studiował filozofię na UJ. Od 1890 do 1.892 przebywał we Włoszech i Grecji (studia z historii sztuki), a od 1882 do 1884 w Warszawie. W 1884 wyjechał do Innsbrucku, gdzie ukończył studia teologiczne. Święcenia kapłańskie otrzymał w 1887. W latach 1889-1890 pełnił urząd sekretarza nuncjatury apostolskiej'w Mona¬chium. W 1890 przeniósł się do Lwowa, gdzie objął stanowisko wikarego kościoła św. Antoniego. W latach 1905-1925, po przejściu na emeryturę, zamieszkał w Warszawie, nie zaprzestając działalności społecznikowskiej, mimo pogarszającego się stanu zdrowia i utraty wzroku. Miał honorowe tytuły prałata i szambelana papieskiego oraz kanonika żytomierskiego. W 1900 otrzymał z rąk papieża krzyż „Bene meritus". Zmarł w Warszawie 9 października 1925.

Podróże do Włoch, Turcji, pobyt w Austrii i Bawarii oraz udział w tamtejszym życiu kulturalnym sprawiły, że Gnatowski uważany był za człowieka rozlegle wykształconego. Trzeba przyznać, iż istotnie odegrał znaczną rolę w życiu kulturalnym Lwowa. Prowadził salon literacki, gdzie spotykali się wybitni przedstawiciele nauki i sztuki. Jego wielostronne zainteresowania humanistyczne sprawiły, że był nawet bliski otrzymania katedry historii sztuki na Uniwersytecie Lwowskim. Przez wiele lat redagował pisma katolickie „Wiara" i „Przegląd Katolicki". Współpracował z czasopismami: „Niwa", „Wiek", „Ateneum" (w tym ostatnim prowadził dział kytyki po Henryku Sienkiewiczu). W ocenie nowych prądów i kierunków artystycznych przyjmował dogmatyczny punkt widzenia (był przeciwnikiem „realizmu krytycznego", „Przegląd Lwowski", 1879).

We Lwowie ukazały się niemal wszystkie nowele i powieści Jana Gnatowskiego, pisane pod pseudonimem: Jan Łada. Tematyka historyczna XVII stulecia pojawiła się w książkach: Mag (1914-powieść z czasów Zygmunta III Wazy zrodzona pod wpływem twórczości Władysława Łozińskiego) i W zaklętym zamczysku (1925-historia powstała z inspiracji trylogii H. Sienkiewicza). Zarówno w tych, jak i w innych wypowiedziach literackich, m.in. w Antychryście. Powieści z ostatnich dni świata (Poz. 1920, wyd. 2-Erie, nakł. i druk. „Trybuny Polskiej", 1926) podejmował Gnatowski tematy o charakterze spirytystycznym i fantastycznym. Do konwencji baśni nawiązywał jego Oman (1913); dramat Jak liście... grany był na scenach lwowskich i krakowskich.

Powieść Antychryst należy do popularnych utworów katastroficznych, zrodzonych w wyniku dramatycznych doświadczeń I wojny światowej, upadku tradycyjnych wartości kulturowych. Niespotykana jest tu jedynie skala zarysowanych konfliktów i charakterystyczny, czysto religijny sposób ich prezentacji. Tematem utworu są dzieje zwycięskiego pochodu Proroka Gesnareha, który wyrusza z Ziemi Świętej na podbój serc i dusz mieszkańców Europy. Nasz kontynent targany jest waśniami i konfliktami socjalnymi: i tak np. Warszawa mieni się stolicą międzynarodowego proletariatu, podczas gdy Kraków stanowi centrum o charakterze kapitalistycznym. Gesnareh, stojący pa czele potężnej, nowocześnie wyposażonej armii, nie przebiera w środkach, posuwając się do niehumanitarnych sposobów utrzymania i sprawowania władzy (w jego posiadaniu jest cudowny wynalazek, tzw. maszyna Lucyfera, której „godzina wystarczy na doszczętne spalenie całej floty powietrznej i wojska lądowego..."). Osłabiona Europa chyli się ku upadkowi: proletariusze, korzystając z okazji, występują, przeciw ciemiężycielom, rozpalają zarzewie wojny domowej. Siły obrońców starego porządku nie są w stanie powstrzymać pochodu Proroka. Dopiero w bezpośredniej konfrontacji z Kościołem, w alegorycznej scenie na przedpolach Rzymu, potęga Gesnareha rozsypuje się w proch, a on sam ginie w płomieniach rozszalałego żywiołu. Powieść Jana Gnatowskiego kończy się jednak dopiero w 50 lat po pamiętnym epilogu rzymskim. Na zjednoczoną ludzkość spada nowa, nieodwracalna klęska-katastrofa kosmiczna w postaci złowieszczej komety, która staje się powodem zagłady życia na Ziemi.

Antychryst jest nie tylko ostrzegawczą dystopią o charakterze aluzyjnym uwzględniającą wizję końca świata z chrześcijańską eschatologią, ale i powieścią fantastycznonaukową (m.in. ze względu na opisy techniki militarnej przyszłości). Odwołuje się również, wzorem wielu utworów historycznych, do stereotypowych rekwizytów „epoki zmierzchu": upadającego imperium i prześladowania wyznawców wiary chrześcijańskiej. Niewątpliwie nad konstrukcją utworu zaciążyły wpływy Quo vadis Henryka Sienkiewicza (w patetycznej scenie śmierci Proroka pobrzmiewają także echa Nieboskiej komedii Zygmunta Krasińskiego). Warto jednak podkreślić rzadko spotykaną konsekwencję w zakończeniu Antychrysta. O ile w większości międzywojennych powieści katastroficznych katastrofa finał odbudowywał w dużym stopniu ład początkowy, w utworze Gnatowskiego świat skażony zbrodnią, fałszem i rozkładem moralnym musi zginąć w wyniku „katastrofy kosmicznej"-Sądu Ostatecznego. Jest zatem powieść Jana Łady całościową, zamkniętą wizją losów ludzkości, prezentacją postaw, idei, symboli kulturowych, którą Witold Ostrowski nazwał fikcyjną historią przyszłości.

Twórczość fantastyczna

• Antychryst. Powieść z ostatnich dni świata (1926)
• Lucyfer Z duchami przy wigilijnym stole

Inna twórczość

• Listy o literaturze i sztuce 1879
• Realizm w literaturze nowoczesnej 1879
• Moja Beatrice 1880
• Listy z Konstantynopola 1883
• Z doliny łez 1900
• Jak liście z drzew strącone... 1904
• Ostatnia msza 1912
• Proboszcz z Priesslau 1912
• Oman 1913
• Mag 1914
• Doczekał 1916
• Na śmierć. 1863 1916
• W zaklętym zamczysku 1925
• W nawiedzonym zamczysku. Fragmenty Duchy Nocy Kupały

Przypisy