Jan Potocki

Z encyklopediafantastyki.pl
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Jan Nepomucen Potocki
Potocki.png
Data i miejsce urodzenia 8 marca,1761
Pików )Podole)
Data i miejsce śmierci 23 grudnia 1815
Uładówka (Ukraina)
Narodowość Polska
Ważne dzieła Rękopis znaleziony w Saragossie


Jan Nepomucen Potocki herbu Pilawa (ur. 8 marca 1761 w Pikowie na Podolu, zm. 23 grudnia 1815 w Uładówce koło Pikowa) – polski pisarz (tworzący w języku francuskim), podróżnik, polityk, historyk, etnograf, pierwszy archeolog polski, badacz starożytności słowiańskich, kawaler maltański zaszczycony Krzyżem Devotionis.

Urodził się w rodzinie magnackiej. Syn Józefa, krajczego wielkiego koronnego (jednego z przywódców konfederacji radomskiej) i Teresy Potockiej. Jako siedmioletni chłopiec Jan Potocki opuścił ojczyznę. Uczył się w szkołach w Lozannie i Genewie, gdzie odebrał staranne wykształcenie. Często przebywał w Paryżu. Świetnie władał językiem francuskim, a z językiem polskim zetknął się na dobre dopiero po przyjeździe do Polski w kwietniu 1778.

Od 1778 odbywał liczne podróże po Wschodzie i po Europie, m.in. do Turcji i Egiptu (1784), Holandii (1787), Hiszpanii i Maroka (1791), Dolnej Saksonii (1794) i na Kaukaz (1797-1798). Służył w armii austriackiej, walczył z berberyjskimi piratami na Morzu Śródziemnym. Swoje przygody dokumentował w relacjach (część została zebrana w tomie Podróże, relację z podróży do Turcji i Egiptu przełożył na język polski Julian Ursyn Niemcewicz). Był jednym z pierwszych badaczy historii i archeologii Słowiańszczyzny, swoje odkrycia i przemyślenia spisał w pięciu tomach Recherches sur la Sarmatie (1789-1792) i w Histoire primitive.

Po powrocie do Polski, dzięki koneksjom rodzinnym, został posłem na Sejm Czteroletni i działaczem obozu reform. We wrześniu 1788 założył Drukarnię Wolną, wydającą Journal Hebdomadaire de la Diète tygodnik relacjonujący debaty sejmowe.

Po przystąpieniu króla do Targowicy przeniósł się do Łańcuta. Dla sceny dworskiej w Łańcucie napisał w 1792 dramat w stylu komedii dell'arte Recueil des Parades (tłum. polskie: Parady). Później znalazł posadę na dworze cara Aleksandra I. Między innymi został mianowany kierownikiem działu naukowego przy wielkim poselstwie rosyjskim hrabiego Jurija Gołowkina, wyprawionym do Chin. Poselstwo liczyło 240 ludzi, w tym 40 dragonów, 20 Kozaków, orkiestrę wojskową, ale także zespół naukowców mających prowadzić obserwacje lingwistyczne, etnograficzne i przyrodnicze. W październiku 1805 r. przybyli do Kiachty przy granicy z chińską Mongolią, gdzie oczekiwali dwa miesiące na zgodę władz chińskich, obawiających się szpiegostwa ze strony tak licznej misji. 20 grudnia wyruszyli w dalszą drogę i 2 stycznia 1806 r. dotarli do stolicy Mongolii Urgi. Ze względu na odmowę ambasadora Rosji oddania hołdu przedstawicielowi cesarza Chin w Urdze, poselstwo zawróciło i 19 lutego powróciło do Kiachty.

Od roku 1803 członek warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

W 1815 r. popełnił samobójstwo. Prawdziwą datę śmierci (23 grudnia 1815) i miejsce (w swoim majątku w Uładówce) podali po raz pierwszy jego biografowie, François Rosset i Dominique Triaire, w biografii opublikowanej po francusku w 2004 r., a po polsku w 2006 r. Wcześniej podawano daty 20 listopada oraz 2 i 11 grudnia 1815 r. Według biografów prawdziwa jest ta ostatnia data, co dokumentują zapiskiem Ignacego Dawidowskiego, kanonika katedry w Kamieńcu. Jest to data według kalendarza juliańskiego, który w tym czasie obowiązywał na tym terenie. W kalendarzu gregoriańskim jest to 23 grudnia. Swoje twierdzenia biografowie dokumentują także fragmentami wspomnień Stanisława Chołoniewskiego, który dotarł na miejsce wydarzenia w kilka godzin po śmierci Potockiego i widział jego ciało. Z opisu Chołoniewskiego wynika, że Potocki zabił się strzałem w twarz ze starego pistoletu, do którego załadował ołowianą gałkę odpiłowaną od wieczka jakiejś puszki. Pistolet prawdopodobnie eksplodował (był częściowo rozerwany). Chojecki spekulował, że Potocki odpiłował ją, bo nie miał niczego innego pod ręką. Świadkowie, z którymi Chojecki rozmawiał, nie opowiadali o poświęcaniu tej kuli przez księdza. Opowieść o tym, że zabił się srebrną kulą od cukiernicy, którą systematycznie wypiłowywał przez lata, bo uważał, że jest wilkołakiem, to prawdopodobnie mit, powstały znacznie później. Potocki został pochowany 1 stycznia 1816 r. (20 grudnia 1815 według kalendarza juliańskiego) w sieni kościoła w Pikowie.

Rękopis znaleziony w Saragossie

Obecnie jest pamiętany głównie jako pisarz i autor napisanej po francusku powieści fantastyczno-filozoficznej Rękopis znaleziony w Saragossie (1805) (tytuł oryg. Manuscrit trouvé à Saragosse), romansu fantastycznego na wzór persko-arabski, o tak zwanym układzie szkatułkowym (z jednego wątku wysnuwają się w niej kolejne, a z tych kolejne, itd.). Istniały trzy wersje tego dzieła, z których dwie ostatnie Potocki pisał w latach 1804-1810. Pierwsze dwie nie zostały nigdy ukończone, gdyż Potocki zarzucił ich pisanie, zaczynając kolejną od początku. Ostateczna, autorska wersja nie jest znana. Pierwsze 13 dni z pierwszej wersji powieści Potocki opublikował w Petersburgu, po francusku, wiosną 1805 roku, w liczbie 100 egzemplarzy. Fragmenty czterdziestu początkowych dni z wersji trzeciej, ukazały się w Paryżu, bez nazwiska autora, w latach 1813 i 1814, jako dwie osobne publikacje, także po francusku. Książkę opublikowano w całości po raz pierwszy w 1847 r. i było to wydanie w języku polskim przygotowane przez tłumacza Edmunda Chojeckiego, który do pierwszych 45 rozdziałów wersji drugiej (więcej nie było) dodał początek i zakończenie z wersji trzeciej, dokonując przeróbek i całość cenzurując. Późniejsze, nowe wydanie w języku polskim zostało przejrzane przez Jana Lenartowicza (1917, 3 tomy).

Pierwsze wydanie całości w języku oryginału, pod redakcją Rogera Callois, nastąpiło w Paryżu dopiero w 1958, a kolejne, w wersji zrekonstruowanej przez René Radrizzaniego, opublikowano w 1989. François Rosset i Dominique Triaire, autorzy biografii Jana Potockiego, opublikowali w 2006 r. drugą i trzecią wersję w języku francuskim, jako dwie osobne książki, które nazwali wersją z 1804 i wersją z 1810. Obie te wersje odtworzyli wyłącznie z oryginalnych, francuskich manuskryptów, które znaleźli w bibliotekach we Francji, Polsce, Hiszpanii i Rosji oraz w zbiorach potomków Jana Potockiego. Wersja z 1804 r. składa się z 45 dni (i nie ma zakończenia), a wersja z 1810 r. z 61 dni. Polska wersja kanoniczna, skompilowana, przetłumaczona i ocenzurowana przez Edmunda Chojeckiego, składa się z 66 dni. Można przypuszczać, że owe dodatkowe pięć dni w wersji polskiej zostało wykreowanych przez tłumacza przy okazji łączenia dwóch różnych wersji. W wersji z 1810, trzeciej, najpóźniejszej i zapewne najbliższej zamiarom autora, nie ma np. w ogóle opowieści Żyda Wiecznego Tułacza, którą to opowieść znajdujemy w polskiej wersji Chojeckiego.

Na motywach powieści powstał film Wojciecha Hasa o tym samym tytule.

Potocki napisał (wyłącznie w języku francuskim) także ok. 30 innych dzieł.

Najważniejsze z jego dzieł to Rękopis znaleziony w Saragossie, Voyage en Turquie et en Egypte (1788, przekład polski 1789, nowe wydanie 1849; 1924), Essay sur l'histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie (1789—1792, 4 tomy), Voyage dans quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquités Slaves ou Vendes (1795).

Jego synowie to: Alfred Potocki i Artur Stanisław Potocki.

W 1788 r. pisarza odznaczono Orderem Orła Białego, w 1784 r. został kawalerem Orderu Świętego Stanisława, zaś w 1802 r. uhonorowano go rosyjskim Orderem Świętego Włodzimierza.

Twórczość fantastyczna

Inna twórczość

  • Podróż do Cesarst. Marok. Podróż Hafeza. Powieść wschodnia
  • Podróż do Holandii 1787
  • Voyage en Turquie et en Egypte (Podróż do Turek i Egiptu) 1784
  • Essay sur l'histoire universelle et recherches sur celle de la Sarmatie (1789—1792, 4 tomy)
  • Chroniques, mémoires et recherches pour servir a l'histoire de tous les peuples slaves. Livre 42, p. 1-2, Comprenant la fin du neuvieme siecle de notre ere.
  • Fragments historiques et géographiques sur la Scythie, la Sarmatie et les Slaves.
  • Podróż do Cesarstwa Marokańskiego 1791
  • Voyage dans quelques parties de la Basse-Saxe pour la recherche des antiquités Slaves ou Vendes (Podróż do Dolnej Saksonii 1794 1795)
  • Podróż przez Stepy Astrachania i na Kaukaz 1797-1798
  • Podróż do Mongolii 1805-1806
  • Ofiara podana Nayiaśniejszemu Krolowi Imci i Prześwietney Radzie Nieustaiącey od urodzonego Jana Potockiego, krayczyca koronnego
  • Le Jugement de Momus en belle humeur sur une réplique a l'examen d'un mémoire : facétie
Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony