Zmora

LEKSYKON FANTASTYKI

fiction

[−] Zmora (Bibliografia)

  Efemera

  Jakub Wędrowycz

  Mroczna wieża (cykl)

  Saga o wiedźminie (cykl)

  Świat Dysku

Edouard de Beaumont, Koszmar, Le Diable Amoureux 1845

ZMORA - zwany też marą bądź koszmarem duch z wierzeń słowiańskich i folkloru nordyckiego, który siadał nocą na piersiach śpiącego i dusił go. U korzeni tej nazwy tkwi indoeuropejski rdzeń mor bądź mar oznaczający śmierć. Sama mara bierze swój początek od słowa zmarły bądź morzyć. W wierzeniach germańskich zmorę odnajdujemy pod imieniem alp a u Rzymian inkuba. Demonologia chrześcijańska powiąże inkuba z seksualnością a jego żeńską postać nazwie sukkubem. W tym przypadku etymologia sięga z jednej strony łacińskiego słowa incubus czyli leżeć na kimś a z drugiej succubare, co z kolei oznacza lec pod kimś.

Zmora u Słowian

Pierwotnie w słowiańszczyźnie istota ta była pokrewnym upiorowi duchem osoby zmarłej. Wpływ chrześcijaństwa a konkretniej wyobrażenie czarownic, ukształtowało nowy wizerunek zmory. Na przełomie XVII i XVIII wieku wierzenie w dusze starych kobiet, nawiedzające żywych, połączyło się ostatecznie z wizją czarownicy. Zmora stała się więc w wierzeniach ludowych duszą człowieka żyjącego, rzadziej zmarłego, która siadała na piersiach podczas snu, dusząc swoją ofiarę. Zmorą mogły zostać osoby o dwóch duszach. Duże szanse miała również siódma córka w rodzinie bądź też jedna z tych siedmiu córek a także osoba na której chrzcie doszło do przejęzyczenia i zamiast „Zdrować Mario” padły słowa „Zmoraś Mario”. Jeżeli zmora powstawała z duszy człowieka zmarłego, to szanse mieli wszyscy gwałtowanie zmarli, zamordowani i mordercy, dzieciobójcy i samobójcy.

Zmora w wierzeniach ludowych przeważnie była kobietą. Przybierała postać widmowej, brzydkiej i wysokiej a także okropnie chudej kobiety. Przez jej przeźroczyste ciało prześwitywały kości.

Zmora miała zdolność przybierania postaci zwierzęcych od tak małych jak ćma, przez myszy czy żaby aż do kotów. Mogła również zamienić się przedmiot nieożywiony, jak w źdźbło słomy. Ta zdolność do metamorfozy, w tym zmiany rozmiarów, pozwala jej przeniknąć do domostwa nawet przez najmniejszą szczelinę. Do swoich ofiar zakradła się wyłącznie nocą i siadała im na piersiach. Miała nie tylko dusić i zsyłać koszmary, ale także wysysać krew. Tę ostatnią pożywiała się poprzez wsuwanie języka do ust śpiącego. Poza ludźmi ofiarą zmory często padło bydło a zwłaszcza konie.

Ochrona przed zmorami mogła być bezskuteczna a jednak próbowano radzić sobie z nimi na wiele sposobów. Jednym z nich była zmiana pozycji. Radzono więc spać na odwrót, z nogami w miejscu wezgłowia i unikać leżenia na wznak. Dobrze również było krzyżować nogi bądź poruszać palcem. Pomagało też trzymanie ostrego przedmiotu przy łóżku, w postaci na przykład postawionego na sztorc noża albo ostrego grzebienia na piersiach. Ostry przedmiot, w rodzaju igły czy wspomnianych nożyc, mogły też posłużyć do obrony własnej w przypadku nocnego ataku. Przebita nimi zmora umierała. Do tych prawdopodobnie pochodzących z czasów pogańskich środków zaradczych dochodził typowy dla chrześcijaństwa krzyż, modlitwa, woda święcona a niekiedy też poświęcone olejki. Szczególnie popularne było malowanie świętych znaków kredą w okolicy łóżka i na drzwiach. Niekiedy wszystkie te sposoby były ze sobą łączone, co miało zwiększać ich skuteczność. Ponadto zmora miała być także łasa na poczęstunek w postaci chleba i masła.

Koszmar

Podobnie jak w wierzeniach słowiańskich, tak i koszmar zarówno dusił swoje ofiary jak i wysysał z nich krew. Pomocny był żelazny grzebień umieszczony na piersiach bądź zmiana pozycji na odwrotną.

Sukkuby i Inkuby

Pierwotnie inkub był rzymskim odpowiednikiem koszmaru czy słowiańskiej zmory i miał wszystkie jej cechy. Średniowiecze powiązało go z seksualnością i włączyło do demonologii. Od tej pory występował pod dwiema postaciami. Żeńską i wtedy nosił nazwę sukkuba oraz męską i wtedy pozostawał inkubem. Duch stał się demonem i potomkiem lamii oraz Lilith, pierwszej żony Adama. Przybierał postać odpowiadającą fantazji seksualnej swojej ofiary. Pod postacią sukkuba miał pobierać nasienie i w ten sposób zmieniać płeć by następnie jako inkub nawiedzać kobiety. Stosunek z inkubem mógł zaowocować ciążą.

Literatura

1. A. M. Kempiński, Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznań 1993.
2. J. Sherman, Storytelling. An Encyclopedia of Mythology and Folklore, Nowy York 2011.
3. W. Kopaliński, Wielki multimedialny słownik Władysława Kopalińskiego [CD-ROM].
4. U. Lehr, Wierzenia w istoty nadzmysłowe, w: „Etnografia Polska”, t. 28, 1861.
5. B. Baranowski, W kręgu upiorów i wilkołaków, Łódź 1981.
6. K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, cz. II, z. 1, Kraków 1934.
7. A. Podgórscy, Wielka księga demonów polskich: leksykon i antologia demonologii ludowej, Katowice 2005.
8. P. Leonard, Polska demonologia ludowa, Warszawa 1987.
9. Claude Lecouteux, Tajemnicza historia wampirów, Warszawa 2007.
10. P. Lasota, Ludowa wizja postrzegania rzeczywistości w świetle historii mówionej, Lublin 2009.
11. N. Suckling, Wampiry, Warszawa 2012.
12. J. Kolczyński, Jeszcze raz o upiorze (wampirze) i strzygoni (strzydze), w: „Etnografia Polska”, 1861.
13. R. H. Robbins, Encyklopedia czarów i demonologii, Warszawa 1997.
14. K. Haka-Makowiecka, M. Makowiecka, M. Węgrzecka, Leksykon fantastyki. Postacie, miejsca, rekwizyty, zjawiska, Warszawa 2009.

(aut. Izabela Ozga)