Powieść gotycka

Z encyklopediafantastyki.pl
(Przekierowano z Powieść grozy)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
LEKSYKON FANTASTYKI
pojęcie


POWIEŚĆ GOTYCKA (inne nazwy: powieść grozy, romans grozy, czarna powieść, romans gotycki) - gatunek zrodzony w drugiej połowie XVIII wieku w Anglii (za pierwszy utwór tego typu uważany jest Zamek w Otranto H. Walpole'a wydany w roku 1764) jako literacki wyraz szerszego zjawiska, określanego mianem gotycyzmu.

Klasyczna powieść gotycka jest utworem obfitującym w sensacyjne wydarzenia (zabójstwa, uprowadzenia, ucieczki, tortury i inne okropności), tworzące nastrój grozy i niesamowitości. Schemat fabularny jest w zasadzie stały i niezbyt daleko odbiegający od struktury -> baśni ludowej, z tym tylko że tu podstawowym problemem jest zło i jego psychopatologia.

„Najczęściej idzie o tyrana lub uzurpatora, który przemocą i gwałtem chce zdobyć czyjeś prawowite dziedzictwo. A jego prześladowana ofiara, porywana, tropiona, uciekająca podziemnymi korytarzami, błądząca samotnie wśród dzikich borów, znajduje zawsze jakiegoś szlachetnego obrońcę. Przy końcu triumfuje szlachetność i niewinność, zbrodnie uzurpatora zostają zdemaskowane i ukarane. Triumf cnót moralnych stanowi na ogół nieodzowny składnik finału powieści gotyckiej, a ich obecność w toku akcji opromienia sentymentalnych bohaterów" (M. Janion).

Utwór tego typu jest powieścią pełną tajemnic, które w toku akcji przy zastosowaniu stopniowania napięcia powoli się wyjaśniają. Najbardziej wszakże znamienną cechą powieści gotyckiej jest to, co w utworach innego typu stanowi czynnik drugorzędny lub zgoła nieistotny, mianowicie sceneria, w której rozgrywają się wydarzenia. Miejscem akcji jest najczęściej średniowieczny, gotycki zamek naznaczony piętnem fatalnej tajemnicy lub ponure mury starego klasztoru czy wreszcie jakiś samotnie stojący dom na pustkowiu, z dala omijany przez okoliczną ludność. Z tymi budowlami wiążą się też stałe motywy ruin, mrocznych zakamarków, tajemnych przejść, lochów, zamurowanych pomieszczeń bądź też dzikich lasów i pustkowi. W miejscach tych pojawiają się często krwawe widma, upiory, wampiry, a także różnorodne złowróżbne znaki, będące źródłem przerażenia bohaterów, które to przerażenie ma również udzielać się czytelnikom.

Elementy fantastyczne, rozbijające spójność świata przedstawionego, zbudowanego na wzór rzeczywistości pożaliterackiej (fantastyka grozy) są częstymi składnikami powieści gotyckiej, ale nie stanowią jej cechy konstytutywnej. Nie każda powieść gotycka jest więc powieścią fantastyczną. Zawsze natomiast istnieją w niej przynajmniej pozory ingerencji sił nadprzyrodzonych.

Bywa więc, że mamy tu do czynienia równie często z pozorną fantastyką, która rozwiewa się pod koniec utworu (wszelkie upiory i zjawy okazują się przebierańcami lub tworami przeczulonej, chorobliwej wyobraźni), otrzymując w pełni racjonalistyczne wyjaśnienie; jak i z duchami „prawdziwymi", traktowanymi serio, które istotnie w rzeczywistości powieściowej komplikują życie bohaterów. W cudowny sposób wypełniają swe fatalne przeznaczenie, bądź to pokutując za dawno popełnione zbrodnie, bądź też mszcząc się za swe krzywdy na potomkach tych, którzy kiedyś obeszli się z nimi w sposób niegodziwy i okrutny.

Powieść gotycka w Polsce była zjawiskiem wtórnym, wzorowanym na utworach pisarzy zachodnioeuropejskich (H. Walpole, A. Radcliffe, M. G. Lewis). Przyniosła ją tu na początku XIX wieku A.B. Mostowska ("Zamek Koniecpolskich", "Strach w zameczku", "Matylda i Daniłło"). Motywy powieści gotyckiej, wykorzystane w sposób żartobliwy i ironiczny znalazły się również w Rękopisie znalezionym w Saragossie J. Potockiego. W wieku XX dziedzictwo tej odmiany powieściowej odnaleźć można między innymi w licznych filmach grozy (Grobowiec Ligei, Zakochana wiedźma), a także w opowieściach typu fantasy.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony