Katastrofa (pojęcie)

Z encyklopediafantastyki.pl
(Przekierowano z Powieść o katastrofie)
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
LEKSYKON FANTASTYKI
pojęcie


KATASTROFA - temat licznych powieści fantastycznonaukowych, który w literaturze polskiej pojawił się w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a jako motyw występuje także sporadycznie w literaturze powojennej. Jego korzenie tkwią w schyłkowych nastrojach końca XIX wieku oraz w katastrofizmie dwudziestowiecznym. Na gruncie literatury popularnej, w której obrębie sytuowała się ówczesna powieść fantastycznonaukowa, temat ten rozwijany był jednak inaczej niż w literaturze głównego nurtu. Wprawdzie popularna powieść fantastycznonaukowa skwapliwie asymilowała wszystkie obawy i przeczucia związane z zagładą cywilizacji zachodnioeuropejskiej, eksponowane zwłaszcza w twórczości S. I. Witkiewicza, ale w istocie daleka była od rzeczywistej postawy katastroficznej. Z upodobaniem roztaczała przed czytelnikiem wizje różnych kataklizmów, które stanowiły świadectwo ówczesnych obiegowych mitów o kosmicznym lub cywilizacyjnym zagrożeniu, ale w ostatecznym rozrachunku niemal zawsze zawierała sporą dozę optymizmu. Albo katastrofie udawało się w porę zapobiec, albo gdy już się dokonała, prawie nigdy nie miała charakteru totalnej zagłady.

Taka konstrukcja planu wydarzeń miała utwierdzać czytelnika w przeświadczeniu, że nie ma mimo wszystko na świecie takich sił, które mogłyby położyć kres współczesnej cywilizacji. Nie była to więc w istocie powieść katastroficzna, a tylko powieść o katastrofie, często zbliżona do współczesnego dreszczowca, od którego różniła się jedynie rozmiarem kataklizmu oraz fantastycznością świata przedstawionego. Przyczyny tychże kataklizmów pozwalają wyodrębnić cztery główne typy utworów, przedstawiających cztery różne warianty katastrof.

Pierwsza to kataklizm kosmiczny, spowodowany zewnętrznymi warunkami w rodzaju wygaśnięcia Słońca lub wzrostu aktywności wulkanów (np. "Koniec świata" Konczyńskiego, "Kiedy Księżyc umiera" Brauna, "Ostatni na ziemi" Niezabitowskiego).

Drugi rodzaj katastrofy jest wynikiem nieobliczalnej działalności człowieka, który na skutek zastosowania niezwykłego wynalazku unicestwia życie na całym globie (np. Miasto Światłości Smolarskiego, "Bunt w krainie maszyn" Rusinka).

Trzecią przyczyną katastrofy jest inwazja innej, barbarzyńskiej cywilizacji, która przy całym swym prymitywizmie i okrucieństwie zachowała jednak "cnoty wojenne" i przemożne pragnienie zagarnięcia wielowiekowych zdobyczy kultury zachodnioeuropejskiej (np. Czandu Barszczewskiego, Huragan od Wschodu Niezabitowskiego).

Czwarta przyczyna to wojna światowa prowadzona przy użyciu nowoczesnej broni, ufantastycznionych środków bojowych, wojna, która może stać się dla obecnego świata kresem istnienia, a w każdym razie co najmniej grobem współczesnej cywilizacji (np. Dwa końce świata Słonimskiego).

Najwięcej tego rodzaju utworów o katastrofie powstało w latach dwudziestych. Kiedy zaś w następnym dziesięcioleciu rzeczywistość istotnie przestała napawać optymizmem, kiedy nad Europą zaczęła się zagęszczać złowroga atmosfera narastającego faszyzmu, zmniejsza się zdecydowanie liczba utworów na temat urojonych zagrożeń. Milknie popularna powieść fantastyczna niezdolna udźwignąć problematyki rzeczywistego zagrożenia. Nastroje katastroficzne wyrażała wówczas poezja. W zakresie prozy wyjątek stanowi groteskowo-satyryczna powieść Słonimskiego. Po wojnie temat katastrofy w fantastyce polskiej zanika niemal zupełnie. Do nielicznych przykładów należą utwory w rodzaju Wyczerpać morze Dobraczyńskiego, Julian, czyli o końcu świata Grzybowskiej czy Katastrofa Kuczyńskiego, w której krótkotrwały kataklizm stanowi jedynie element ostrzegawczy przed zbytnim zaufaniem do cywilizacji naukowo-technicznej.

Częściej natomiast spotkać można motyw katastrofy pojawiający się na dalszym planie, zwłaszcza w utworach przedstawiających świat po katastrofie, np. w Astronautach Lema (obraz zniszczonej wojną cywilizacji wenusjańskiej), w Zielonej planecie Ostoi (zniszczona Ziemia oglądana oczyma kosmitów) czy w opowiadaniu M. Baranieckiego Głowa Kasandry.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony