Sfinks

Z encyklopediafantastyki.pl
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Ujednoznacznienie Ten artykuł dotyczy hasła w leksykonie. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.


LEKSYKON FANTASTYKI
fiction
F. S. Meyer Handbook of Ornament 1898
SFINKS – mityczny stwór hybryda o lwim ciele i ludzkiej głowie.

Rodowód Sfinksa

Sfinks narodził się w starożytnym Egipcie, skąd przywędrował na tereny Mezopotamii oraz zagościł w greckiej mitologii. Stamtąd też pochodzi jego nazwa. Greckie słowo Σφίγξ, oznaczające sfinksa, wywodzono od czasownika sphingein tłumaczonego jako dusić, zaciskać. Etymologia wskazuje również na inne, tym razem egipskie słowo szespanch, dosłownie żyjący posąg. Było ono stosowane na określenie posągu lwa z ludzką głową. Pierwszym autorem greckim, wspominającym o sfinksie, był Hezjod. To od niego bierze się druga, mniej znana nazwa sfinksa, mianowicie Fiks.

Sfinks w starożytnym Egipcie

Wizerunki sfinksa w starożytnym Egipcie łączyły ciało lwa z ludzką twarzą. Lew pozostawał w pozycji leżącej. Oblicze sfinksa przedstawiało nikogo innego jak aktualnego faraona. Ponieważ władca był wcieleniem boga na ziemi zatem sfinks reprezentował boga a konkretniej Atuma w jego solarnym aspekcie. Najsłynniejszego dziś sfinksa odnaleźć można w Gizie. Ten najstarszy i największy wizerunek prawdopodobnie upamiętnia faraona Chafre (Chefrena). Przeważnie więc sfinks był rodzaju męskiego, ale zdarzały się wyjątki. Jednym z nich jest sfinks o twarzy Hatszepsut. Z czasem pojawiły się modyfikacje klasycznych wizerunków sfinksa i zamiast twarzy były także takie z głowami sokołów oraz baranów. Pierwsze z nich zostały przez Greków nazwane hierakosfinksami, drugie kriosfinksami.

Sfinks w starożytnym Egipcie był utożsamiany z faraonem i słońcem. Był także pośrednikiem między światem umarłych a światem żywych. Stał na straży bramy zachodniej, wiodącej do zaświatów. Jego posągi pełniły funkcję ochronną, strzegąc świątyń, miejsc kultu i nekropolii.

Sfinks w mitologii greckiej

Grecy nadali sfinksowi znaną dziś nazwę, włączając go do swoich mitów. Grecki Sfinks narodził się ze związku dwóch potworów Tyfona i Echidny. Do jego rodzeństwa zaliczyć więc można Cerbera, Chimerę i Hydrę. Według innej wersji jest wynikiem współżycia Ortrosa, psa gończego Geriona, z własną matką, którą była wspomniana już Echidna. Sfinks był płci żeńskiej. Aż do popiersia pozostawał ludzki zaś reszta jego ciała była lwia. W przeciwieństwie do swojego egipskiego odpowiednika grecki Sfinks miał już orle skrzydła – spuściznę po jego wizerunku znanym z terenów Mezopotamii. Niekiedy również przypisywano Sfinksowi wężowy ogon.

Sfinks zamieszkiwał Teby. A konkretniej jego siedzibą stała się jedna ze skał, wznosząca się w pobliżu tego miasta. Mity mówią, że został tam zesłany przez Bogów jako kara dla Tebańczyków. Jedna z wersji wskazuje na Herę a jako przyczynę podaje zbrodnię Lajosa jaką było uprowadzenie Pelopsa, syna Chryzipposa, ponoć z miłości. Tymczasem Sfinks, który na dobre osiedlił się w okolicy Teb, szybko zasłynął z zadawania zagadek zbłąkanym podróżnym. A były to zagadki na śmierć i życie, ponieważ jeżeli ofiara udzieliła błędnej odpowiedzi Sfinks niezwłocznie ją zabijał.

Sfinksa udało się pokonać Edypowi. Edyp miał udzielić prawidłowej odpowiedzi na słynną zagadkę. Zapytany przez Sfinksa „Co to za zwierzę, które ma cztery nogi rano, dwie w południe i trzy o zmierzchu” zgadał, że chodzi o człowieka, który w dzieciństwie chodzi na czworakach, w wieku dojrzałym na dwóch nogach, na starość zaś podpiera się laską. Pokonany Sfinks rzucił się w przepaść.

Literatura

  1. A. Niwiński, Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Warszawa 1993.
  2. G. Rachet, Słownik cywilizacji egipskiej, Katowice 1994.
  3. R. Graves, Mity greckie, Warszawa 1992.
  4. W. Kopaliński, Wielki multimedialny słownik Władysława Kopalińskiego [CD-ROM].
  5. A. Sapkowski, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini, Warszawa 2001.
  6. J. Sherman, Storytelling. An Encyclopedia of Mythology and Folklore, Nowy York 2011.
  7. U.X.L. Encyclopedia of World Mythology, pr. zbior. pod red. R. Parks, J. Stock, K. Hunt, USA 2009.
  8. J.L. Borges, Zoologia fantastyczna, Warszawa 1983.
  9. A. Z. Kronzek, E. Kronzek, Księga wiedzy czarodziejskiej, Poznań 2008.
  10. Jöel Schmidt, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Katowice 2006.
  11. Encyclopedia Mythica, dostępne[on-line] http://www.pantheon.org/.
  12. Encyclopedia Britannica, dostępne [on-line] http://www.britannica.com/.
  13. P. Szałaśny, Zwierzęta mitologiczne w czeskiej i polskiej frazeologii.
  14. J. March, Cassell's Dictionary of Classical Mythology, Nowy Jork 2001.
  15. G.M. Eberhart, Mysterious Creatures. A Guide to Cryptozoology, Santa Barbara 2002.
  16. P. Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Warszawa 2009.

(aut. Izabela Ozga)

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony