Wampir

Z encyklopediafantastyki.pl
Skocz do: nawigacji, wyszukiwania
Ujednoznacznienie Ten artykuł dotyczy hasła w leksykonie. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.
LEKSYKON FANTASTYKI
fiction
Camille Rogier, Contes fantastiques 1836
WAMPIR - nadprzyrodzona istota, która powraca po śmierci, by żywić się ludzką krwią.

Rodowód wampira

Etymologii słowa wampir poszukuje się w Europie Wschodniej, wśród Słowian, w starożytnej Grecji, a niekiedy nawet w starożytnych Chinach, wskazując bądź to na starosłowiańskie ą-pěr-ь bądź na zapośredniczone z tureckiego słowo uber, oznaczające czarownika. Nieumarły, który powstaje z grobu w zależności od kraju i regionu znany był pod różnymi imionami: vampirem w Bułgarii i Serbii, upyrem w Rosji, upirem w Czechach, wąpierzem bądź upiorem w Polsce. Obecna forma słowa wampir została przejęta z serbsko-chorwackiego vampir.

Historia wampira

Zanim wampir na dobre osiedlił się w Europie Zachodniej do połowy XVIII wieku krążyły na jego temat jedynie sporadyczne wzmianki. Na brzeg angielski przybył na fali „wampirze histerii”, która ogarniała kolejno tereny Prus, Węgier, Austrii. Zredagowana w 1734 relacja z podróży, dotycząca tych wydarzeń, zaowocowała zagoszczeniem wampira (ang. vampyre) w angielskim słowniku. Czternaście lat później wampir gości na kartach literatury. To wtedy zostaje opublikowany niemiecki poemat Der Vampir (Vampir). Wiek dziewiętnasty przynosi rozkwit romantyzmu w Anglii a słynne spotkanie trójki pisarzy nad jeziorem Genewskim, w wilii Lorda Byrona, owocuje powstaniem The Vampyre (Wampirem) Johna Polidoriego wydanym w 1819 roku. Z biegiem lat powstają kolejne utwory – Wampir Hoffmana (1828), Prawdziwy wampir Nodiera (1831), Berenika Edgara Alana Poe (1835), Wij Mikołaja Gogola (1835), Panna młoda z krainy snów Gautiera (1839), Upiór i Rodzina wilkołaka Aleksandra Tołstoja, Któż to był? O’ Briena (1859) Lokis Prospere’a Merimee (1869), Carmilla [J. Sheridan Le Fanu | J. Sheridana Le Fanu]] (1872), Horla [[Guy Maupassant | Guy’a Maupassanta (1887). Wreszcie najważniejsza – wydana w 1897 powieść Dracula Brama Stokera. Ta ostatnia zawiera w sobie wszystkie wyobrażenia jakie kształtowały obraz wampira w XIX wieku. Stała się też podstawą stereotypu wampira, który do dziś funkcjonuje w kulturze popularnej.

Wampir w wierzeniach ludowych

Wampir przejął cechy wielu innych istot, odżywiających się krwią, takich jak strzygi, lamie, czy empuzy. Powracający zmarli w kulturze ludowej znani byli jako przywoływacze, kołaczący, goście, pożeracze, dziewięciobójcy appesarty i koszmary, dusiciele czy przeżuwacze. Bywali też tacy, którzy posiadali zdolność przemiany w zwierzę, najczęściej w psa, kruka, kozę bądź konia. Istnieje również związek między wampiryzmem a wilkołactwem, np. wampirom przypisywana jest zdolność przemiany w zwierzę, nietoperza bądź wilka. Według niektórych źródeł wilkołaki, magowie i czarownice po śmierci stawały się wampirami. To wszystkie wierzenia złożyły się na obraz wampira. Istniało bardzo wiele przyczyn dla których osoba po śmierci mogła zostać wampirem. Jedne związane były z niedopełnieniem obrządków pogrzebowych, inne ze złym prowadzeniem się za życia, jeszcze inne ze złą śmiercią (np. samobójczą). Wierzono, że człowiek po śmierci mógł zostać wampirem z następujących powodów:

– Jeżeli zwierzęta miały kontakt z ciałem zmarłego np. przeskoczyły przez jego zwłoki, przeleciały nad nimi, jeżeli na zmarłego padał deszcz, jeżeli ludzie, którzy nieśli trupa, odwrócili się za siebie. – Osoby wykluczone z kościoła, osoby, które za życia były magami, czarownicami, wilkołakami, osobny pozbawione obrzędów religijnych (np. samobójcy), osoby nieochrzczone, krzywoprzysięzcy. – Osoby urodzone w owodni, mające czerwoną plamę na ciele, osoby urodzone z zębami, osoby urodzone ze związku czarownicy i wilkołaka bądź diabła i czarownicy, dziecko kobiety na którą w czasie ciąży padło „złe oko” wampira, siódme dziecko rodzinie, dziecko podmienione w tym przez istoty nadprzyrodzone, dziecko które umarło bez sakramentu chrztu.

Wampir może przybierać postać ludzką lub zwierzęcą. Jest związany z ziemią i cyklem księżycowym. Jego włosy, broda, skóra oraz paznokcie podlegają regeneracji. Ma też owłosioną wewnętrzną stronę dłoni. W Europie Środkowej zwykł utykać na jedną nogę, miał też żelazne zęby, rumianą cerę i poważne problemy z odliczaniem do trzech. Za życia pracował często jako rzeźnik bądź szewc. Specyficzne cechy miały wampiry, które za życia były czarownicami bądź magami. Znamię na stopie, nożyczki wbite w plecy, długie zęby czy też podwójnych ich rząd, zajęcza warga, brak nosa stanowiły ich elementy rozpoznawcze. Wampiry za dnia spały w swoich grobach, by we wszystkie noce, poza sobotnią, je opuszczać. Niektórzy Słowianie utrudniali im zadanie, twierdząc, że wampir wychodząc z grobu musi zabrać ze sobą wieko trumny. Nie tylko według Serbów istoty te prowadziły bujne życie seksualne, odwiedzały też często swoje żony bez żadnej szkody dla tych ostatnich. Średniowieczna teologia obdarzyła wampira niegnijącym ciałem i nieustannym głodem, który odczuwa powracający zmarły. To właśnie ten ostatni kazał mu opuścić miejsce pochówku i udać się w poszukiwaniu pożywienia. Wampiry żywiły się krwią, która zapewniała im możliwość regeneracji.

Wampira można było oczywiście pokonać. W tym celu należało taką istotę najpierw zidentyfikować. Poza wspomnianymi wcześniej cechami, charakteryzującymi same wampiry, również miejsce ich pochówku odznaczało się anomaliami. Rozpoznawano je po dziurze w grobie bądź też zapadniętej ziemi. Wykorzystywano również zwierzęta. Jeżeli ogier – koniecznie czarny bądź biały – trzymał się z daleka od grobu był to dowód obciążający. Jeżeli dodać do tego nagość rzekomego nieboszczyka i członka w stanie erekcji identyfikacja nie ulegała najmniejszej wątpliwości.

Przed zidentyfikowanym wampirem broniono się na różne sposoby. Nie wymawiano imienia osoby, która zamieniła się w wampira. Pito jego krew bądź palono ciało a potem, w zależności od wersji, albo wdychano te opary albo raczono się wodą zmieszaną z jego popiołami. Kiedy dziecko urodziło się w owodni, tą ostatnią należało rozerwać a następnie umyć i owinąć dziecko i wyjść z nim na dwór. Tam, najlepiej w miejscu znajdującym się wysoko, osoba, zajmująca się dzieckiem powinna podnieść je do góry i powiedzieć następujące słowa: „Słuchajcie wszyscy narodził się wilk na tej ziemi. Nie jest to wszakże wilk, który pożera ludzi, ale wilk, który będzie pracować i przyniesie szczęście.” W ten sposób odwraca się klątwę i powstaje rodzaj dobrego wampira. Ciekawostką jest, że w piętnastowiecznej Rosji panował zwyczaj ofiarowywania darów pokutnych wampirom.

Najskuteczniejszy w walce z wampirami okazuje się czosnek a zaraz obok tego ludowe sposoby wymieniały przygwożdżenie wampira palem do dna trumny. Istniała również bardziej rozbudowana wersja tego rytuału ochronnego. Zmarłego krępowało się ręce lipowym łykiem, następnie obracano go twarzą ku ziemi, ucinano głowę bądź nogi a na koniec przebijano serce (rzadziej pępek) osikowym, dębowym bądź jesinowym kołkiem. Po wykonaniu tych czynności odciętą głowę należało ułożyć między nogami zamarłego. Na wampiry działały także przedmioty święte tj. krzyż, poświęcona hostia czy woda święcona. W najgorszym wypadku palono bądź nawet ćwiartowano trupa na rozdrożu.

Wampir w literaturze

Wizerunek wampira przedstawiony w powieści Brama Stokera zdominował literaturę a później kino, wyznaczając swego rodzaju kanon wiedzy na temat tej istoty. Wampir jest zarówno arystokratą jak i ucieleśnieniem zła. Potworem spragnionym ludzkiej krwi. Ojczyzną wampira jest więc słowiańszczyzna, a konkretniej Transylwania, bądź inne miejsce, koniecznie jednak położone w okolicy Karpat. Wampir rezyduje w otoczeniu wyjętym wprost z powieści gotyckich, a więc starym zamczysku gdzieś na odludziu. Dni przesypia w trumnie, ponieważ światło jest dla niego śmiertelnie niebezpieczne. Budzi się wraz z zachodem słońca. Towarzyszy mu trupi odór, woń rozkładu i śmierci, wilgotnej ziemi. Posiada zdolność metamorfozy w wilka, nietoperza, może nawet przybrać postać mglistego obłoku. Jego natura jest karą za grzech. Jednak wampirem można też zostać na skutek ugryzienia przez innego wampira. Istotę tą, wywodzącą swoje korzenie z powieści Brama Stokera, można zidentyfikować po braku odbicia w lustrze a pokonać poprzez wbicie osikowego kołka w jego pierś. Wampir boi się także bieżącej wody, krzyża i hostii, a także święconej wody, czosnku oraz ognia.

Wampir a rzeczywistość

Z historią wierzeń na temat wampiryzmu wiąże się także takie choroby jak porfiria, wścieklizna, czy schizofrenia a także niektóre dewiacje seksualne jak zjawisko nekrofilii czy sadyzmu.

Wśród postaci historycznych znajdą takie, których dzieje stały się elementem wampirycznych legend. Złą sławą cieszy się zwłaszcza trzech takich tyranów. Pierwszy z nich, to Vlad Tepes IV, hospodar Wołoszczyzny i prawdopodobnie pierwowzór Draculi z powieści Brama Stokera. Drugi to Gilles de Rais, w 1440 roku skazany na śmierć za morderstwa, czary, herezję i sodomię. Postać Elżbiety Batory, hrabiny z zamku w Czachticach, zwanej czasem „wampirem z Siedmiogrodu” i słynnej z odmładzających kąpieli w krwi dziewic. Do dziś określenia „wampir” używa się czasem mówiąc o seryjnych mordercach.

Wampir w fantastyce

Wampir w fantastyce stanowi jeden z najbardziej popularnych motywów. Poczynając od licznych ekranizacji powieści Dracula Brama Stokera (Nosferatu Murnaua), po polemiczne adaptacje (Dracula Coppoli), wampir przechodzi znaczące metamorfozy. Z nieludzkiego potwora staje się zniewalająco przystojny. W kolejnych wizerunkach wciąż zachowując tytuł hrabiowski nabiera cech ludzkich, co daje mu prawo do cierpienia z powodu swojej nieśmiertelnej natury. Wreszcie wampir nie musi już być nawet arystokratą, by koniec końców zacząć asymilować się z ludźmi (serial True Blood). Nie mniej przykładów wnosi tutaj literatura, począwszy od Kronik wampirzych Anne Rice, z jej bohaterami pięknymi, wrażliwymi, ale jednocześnie groźnymi dla ludzi, przez istoty z cyklu Nekroskop Briana Lumleya. Podobnym jak wygląd i charakter przemianom podlegają także inne stereotypy dotyczące wampira, jak nadprzyrodzone zdolności czy przyczyna przemiany. Rodzimym przykładem takiego przewartościowania mitu wampirycznego jest na przykład nasza rodzima Saga o wiedźminie autorstwa Andrzeja Sapkowskiego. Motyw wampiryczny odnajdujemy w literaturze fantastycznej w przeróżnych i licznych wydaniach. Spośród wielu tytułów, poza wcześniej wymienionymi, zaliczyć tutaj można między innymi horror Miasteczko Salem Stephena Kinga, wampiry są też integralną częścią świata wykreowanego przez Siergieja Łukjanienkę w Patrolach i pojawiają się w Świecie Dysku Terry’ego Pratchetta. Z rodzimych powieści dorzucić można np. cykl Kuzynki Andrzeja Pilipiuka, czy trylogię o Vesperze Magdaleny Kozak. Z kolei cykl Harlaine Harris o Sookie Stackhouse, stał się popularny między innymi dzięki produkcji HBO Czysta krew a na fali Zmierzchu Stephenie Meyer na półki księgarń trafiły różne wariacje romansów z człowiekiem i wampirem jako parą główną. Z seriali telewizyjnych wymienić można między innymi kultowe japońskie anime Hellsing, powstałe na bazie mangi, amerykańską Buffy, czy Pod osłoną nocy, wampiry pojawiają się także w popularnym Supernatural.

Literatura

  1. Katarzyna Kaczor, Od Draculi do Lestata. Portrety wampira, Gdańsk 2010.
  2. Maria Janion, Wampir. Biografia symboliczna, Gdańsk 2008.
  3. Claude Lecouteux, Tajemnicza historia wampirów, Warszawa 2007.
  4. Erberto Petoia, Wampiry i wilkołaki, Kraków 2004.
  5. Kamil M. Śmiałowski, Wampir. Leksykon, Bielsko-Biała 2010.
  6. Słownik literatury popularnej, pod red T. Żabskiego, Wrocław 2006.
  7. R. H. Robbins, Encyklopedia czarów i demonologii, Warszawa 1997.
  8. A. Szrejter, Mitologia germańska, Warszawa 1997.
  9. A. Szyjewski, Religia Słowian, Kraków 2003.
  10. A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1980.
  11. A. Sapkowski, Rękopis znaleziony w smoczej jaskini, Warszawa 2001.
  12. J. Sherman, Storytelling. An Encyclopedia of Mythology and Folklore, Nowy York 2011.

(aut. Izabela Ozga)

Osobiste
Przestrzenie nazw
Warianty
Działania
Nawigacja
Narzędzia
Pomoc
Szablony