Opowieści o pilocie Pirxie (cykl)

Opowieści o pilocie Pirxie – cykl opowiadań science fiction Stanisława Lema. Po raz pierwszy wydany w 1968 roku przez Wydawnictwo Literackie, Kraków.

Głównym bohaterem oraz narratorem opowiadań jest tytułowy Pirx - pilot, a następnie dowódca, statków kosmicznych. Tematyka opowiadań krąży wokół problemów powstających na styku człowieka z maszyną (np. w opowiadaniu "Ananke"), w kilku miejscach stawiając nawet pytanie o zdolność maszyny do samodzielnego myślenia ze wszystkimi tego konsekwencjami (opowiadania "Terminus", "Wypadek", "Rozprawa"); mówi o możliwościach, słabościach i reakcjach człowieka ("Patrol", "Opowiadanie Pirxa", "Odruch warunkowy", "Albatros").

Pirx jest konsekwentnie przedstawiany czytelnikom tylko z nazwiska. Zamiast imienia pojawia się najwyżej tytuł, określający pozycję zawodową (kolejno: kadet, pilot, nawigator, komandor). „Zacny aż do poczciwości”, pozostaje bezradny w relacjach z kobietami, jednak w czasie wykonywania najtrudniejszych zadań pozaziemskich okazuje się niezwykle skuteczny. Wyróżnia go opanowanie i zdroworozsądkowe podejście do świata[1].

Znawca twórczości S. Lema, filolog i krytyk literacki Robert Stiller podsumował Pirxa następująco: Nie ma być i nie jest ani bohaterem, ani osobowością, ani żadnym intelektualistą, tylko przeciętniakiem w tym zawodzie; jego perypetie ocierają się nieraz o humor, a czasami o dramat. Z punktu widzenia koncepcji to zaleta i nowość w gatunku.

Na cykl składają się:

1. Test (pierwodruk w Inwazja z Aldebarana z 1959)
2. Patrol (pierwodruk w Inwazja z Aldebarana z 1959)
3. Albatros (pierwodruk w Inwazja z Aldebarana z 1959)
4. Terminus (pierwodruk w Księga robotów z 1961)
5. Odruch warunkowy (pierwodruk w Noc księżycowa z 1963)
6. Polowanie (pierwodruk w Polowanie z 1965)
7. Wypadek (pierwodruk w Polowanie z 1965)
8. Opowiadanie Pirxa (pierwodruk w Polowanie z 1965)
9. Rozprawa
10. Ananke (pierwodruk w Bezsenność z 1971)

Zamknięcia historii Pirxa można doczytać się w powieści Fiasko.

Streszczenia opowiadań:

Test

Kadet Pirx, po ukończeniu 3 roku 4-letniego kursu dla kosmonautów, bierze udział w próbnym samodzielnym locie: jego zadaniem jest przeprowadzenie manewru zejścia z orbity w towarzystwie dwóch innych statków. Pomimo rozmaitych przeszkód (muchy w kabinie pilota, awaria bezpiecznika, niebezpieczny lot tuż nad powierzchnią Księżyca), nieświadomy tego, że wszystko jest doskonale przeprowadzoną symulacją, a rakieta nie opuściła nawet hangaru, Pirx zasługuje na pochwałę prowadzącego egzaminy Szefa; równocześnie najlepszy na roku kadet Boerst zawodzi.

Patrol

Piloci Thomas i Wilmer, patrolujący jeden z sektorów kosmosu, nie wracają do Bazy. Władze zarządzają śledztwo i kontrole techniczne, ale bez rezultatów. Mimo to loty patrolowe nie zostają przerwane. Na jeden z nich zostaje skierowany pilot Pirx - latający od prawie 3 lat. W czasie podróży trafia na dziwne światełko: początkowo bierze je za halucynację, ale potem zaczyna bezskutecznie ścigać. W końcu orientuje się, że to właśnie ono było przyczyną zaginięcia kolegów. Wraca do Bazy, gdzie po długich badaniach okazuje się, że światełko jest rezultatem defektu ekranu (nazwanego potem efektem Ledieux–Harpera), wywołującym u pilota atak podobny do epileptycznego, który nazwano zespolonym syndromem ataktyczno-katatoniczno-klonicznym Nuggelheimera. Wkład Pirxa w odkrycie losu pilotów został zapomniany.

Albatros

Pirx, mający wkrótce objąć stanowisko drugiego nawigatora, wraca z Marsa na Ziemię luksusowym statkiem Tytan, należącym do firmy Transgalaktik. W czasie rejsu stwierdza zmianę kursu i udaje się do sterowni, by sprawdzić przyczyny zmiany. Okazuje się, że Tytan odebrał radiotelegraficzny przekaz od Albatrosa, innego statku, któremu z powodu awarii reaktora grozi zniszczenie. Na pomoc, oprócz Tytana, rusza kilka innych statków. Mimo wysiłków wszystkich załóg nie udaje się uratować ludzi z Albatrosa — ratujący zostają bezsilnymi świadkami katastrofy i wołania o pomoc ginącej załogi.

Terminus

Na prowadzonym przez siebie statku Pirx odkrywa robota, przechowującego w swojej pamięci tragiczne losy niegdysiejszej załogi, która zginęła w katastrofie 19 lat wcześniej.

Odruch warunkowy

Pod koniec szkoły pilotów dzięki dobremu wynikowi w teście oceniającym odporność psychiczną, Pirx dostaje przydział na praktykę przeddyplomową w stacji na Księżycu, gdzie rozwiązuje zagadkę śmierci poprzedniej załogi stacji. Cudem unika losu swych poprzedników.

Polowanie

Pirx bierze udział w unieszkodliwieniu zbuntowanego księżycowego robota górniczego. Ten ocala go od śmierci, po czym Pirx niechcący niszczy go odruchowo naciskając spust. Czuje potem wyrzuty sumienia.

Wypadek

Pirx rozwiązuje zagadkę zaginięcie robota. Okazało się, że robot Aniel zginął podczas wspinaczki górskiej, którą podjął z własnej woli.

Opowiadanie Pirxa

Pirx dzieli się ze słuchaczami historią o zetknięciu się z wytworem obcej cywilizacji. Niestety ze względu na niekompetencję załogi i nieprawidłowo funkcjonujący statek szansa na kontakt przepadła.

Rozprawa

Pirx otrzymuje nowe zadanie: ma wypróbować załogę, złożoną częściowo z ludzi, częściowo ze znakomicie ich imitujących androidów. Ocala siebie i resztę załogi niszcząc zbuntowanego androida.

Ananke

Komandor Pirx jest członkiem komisji badającej przyczyny katastrofy na Marsie, podczas której rozbiciu ulega wielki statek z nowej serii; dzięki wspomnieniom z przeszłości dochodzi do prawdy. Rys charakterologiczny tytułowego bohatera

Ekranizacje

W 1972 roku powstał, na podstawie książki, film produkcji węgierskiej pod tytułem Pirx pilóta kalandjai. Reżyserem był András Rajnai.

Drugi film, Test pilota Pirxa w reżyserii Marka Piestraka i produkcji polsko-estońsko-ukraińskiej, powstał w 1978 roku, na podstawie opowiadania Rozprawa.