Powieść historyczno-fantastyczna
| LEKSYKON FANTASTYKI | |
| pojęcie | |
POWIEŚĆ HISTORYCZKO-FANTASTYCZNA - odmiana po¬wieści, zachowująca podstawowe wyróżniki powieści historycznej z równoczesnym wprowadzeniem w obręb świata przedstawionego faktów celowo przeinaczonych, niezgodnych z prawdą historyczną po to, aby na ich podstawie śledzić mechanizmy rozwoju procesu dziejowego.
Twórcą tego terminu i zarazem pisarzem, który uprawiał taki typ powieści, jest Teodor Parnicki, tak określający swoją metodę: "wyjmuję z gmachu historii jedną cegiełkę opatrzoną wiarygodną jej pieczęcią i wkładam inną, rozważając wszystkie skutki takiego zabiegu".
W ten sposób powstaje inny fikcyjny wariant przebiegu zdarzeń historycznych, który nosi znamiona historii alternatywnej, np. w powieściach Muza dalekich podróży i Sam wyjdę bezbronny T. Parnickiego. Propozycja terminologiczna autora Srebrnych orłów wymaga wszakże pewnej modyfikacji, jeśli omawiana kategoria ma ogarnąć także inne utwory o podobnym charakterze.
Po pierwsze, należałoby raczej używać określenia „proza historyczno-fantastyczna", która obejmuje nie tylko powieść, ale także i krótsze formy narracyjne, zwłaszcza opowiadania, np. J. Grundkowskiego czy J. Żylińskiej. Po drugie, proponowany termin odnieść należy także do utworów odznaczających się innymi właściwościami świata przed¬stawionego niż te, które stosuje w swej twórczości T* Parnicki. Często bowiem autorzy utworów historyczno-fantastycznych ukazują rozmaite przebiegi procesów historycznych na podstawie fikcyjnych zdarzeń umieszczonych w równie fikcyjnej czasoprzestrzeni (np. opowiadania z tomu Annopolis, miasto moich snów J. Grundkowskiego), lub czasem tylko w jakimś zmyślonym kraju, jak np. w opowiadaniu "Wyspa Dziwnego Żartu" J. Żylińskiej, gdzie autorka opisuje dzieje fikcyjnego, choć prawdopodobnego, państwa umieszczonego na wyspie na Oceanie Indyjskim w czasie od wypraw krzyżowych aż do połowy XX wieku.
Podobną konwencję zastosował również Marek Baterowicz w Rękopisie z Amalfi. Tego rodzaju utwory określane są też niekiedy w języku potocznym jako fantastyka historyczna. Odmienny wariant prozy historyczno-fantastycznej stanowią utwory, w których mamy do czynienia z prawdziwą (tzn. potwierdzoną w dokumentach) wiedzą o faktach historycznych, ale sposób prezentacji tej wiedzy oparty jest na fantastycznonaukowej konwencji podróżowania w czasie. Zabieg ten umożliwia pisarzowi przedstawia¬nie i komentowanie wydarzeń historycznych z dzisiejszej perspektywy, np. w powieściach Skrzydła i buńczuki oraz Powrót Katarzyny M. Sadzewicza, gdzie główny bohater, historyk z końca XX wieku, w pierwszoosobowej narracji opowiada o swojej wyprawie do wieku XVII.
Utwory te zresztą poza fantastycznonaukową ramą kompozycyjną niewiele różnią się od normalnej, tradycyjnej powieści historycznej. Dopiero trzecia część cyklu, Bez ojczyzny, w pełni zasługuje na miano powieści historyczno-fantastycznej. Jej bohaterem jest niejaki Piaff, chłopak dość sprytny i zaradny, ale bez żadnego przygotowania historycznego. Przez przypadek wsiadł do chronobusu, uruchomił go i znalazł się w roku 1696 w Warszawie. Udało mu się nawiązać łączność ze swoją epoką, a następnie za pomocą aparatu przekazującego obraz i dźwięk informować o wydarzeniach, których stał się mimowolnym świadkiem. Narracja powieści prowadzona jest na dwóch planach. Jeden stanowi relacja o tym, co przekazuje Piaff, drugi to rozmowy historyka Marka (będącego zarazem narratorem) z Piaffem, którego trzeba instruować, gdzie i kiedy ma się znaleźć ze swoją aparaturą przekaźnikową, bo powrócić na razie i tak nie może. Ta fantastyczna sytuacja oraz skromne wiadomości głównego bohatera doskonale motywują podawanie licznych informacji, zwłaszcza dotyczących biografii prezentowanych postaci historycznych. W oma¬wianych utworach fantastyka pełni funkcję wybitnie usługową wobec dydaktyki. Niemniej jednak i na ten aspekt prozy historyczno-fantastycznej warto zwrócić uwagę.
(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)
