Herakles
| LEKSYKON FANTASTYKI | |
| fiction | |
HERAKLES — w mitologii greckiej heros, w mitologii rzymskiej znany pod mianem Herkulesa.
Imię
Jego imię oznaczało Sławę Hery. Pierwotnie nazywał się Alkides.
Rodowód
Był synem Alkemny oraz Zeusa, potomkiem Perseusza. Jego przyrodnim bratem był Ifikles. Ten ostatni z racji tego, że został poczęty zaraz po Heraklesie uchodzi za jego brata bliźniaka. Herakles związany był z Megarą i Dejanirą. Ponadto doczekał się licznego potomstwa z innymi kobietami. Po pierwsze król Tespios oddał mu swoich pięćdziesiąt córek. Z tego związku przyszło na świat pięćdziesiąt dwoje dzieci. Pierwsza żona Heraklesa, wspomniana Megara, urodziła mu trójkę bądź ósemkę synów. Imiona trzech z nich, to Terimachos, Kreontiades, Deikoont. Z Dejanirą doczekał się Hyllosa. Potomkowie Heraklesa nosili miano Heraklidów.
Wygląd i atrybuty
Herakles był pokaźnego wzrostu. Mierzył sobie cztery łokcie oraz jedną stopę. Uzbrojony był w maczugę oraz łuk i strzały. Na plecy miał narzuconą skórę lwa z gór Kitajronu.
Miejsce
Przyszedł na świat w Tebach w pałacu królewskim Amfitriona i Alkemny.
Charakterystyka
Nieśmiertelność małemu Heraklesowi mogło zapewnić tylko mleko wyssane z piersi Hery. Ponieważ jednak bogini nienawidziła herosa bogowie uciekli się do podstępu. Istnieją dwie wersje tej tradycji. Według jednej Hermes przystawił niemowlę do piersi śpiącej Hery. Gdy bogini zbudziła się było już za późno. Hera odtrąciła dziecię, a z mleka z piersi bogini powstała Droga Mleczna. Druga z wersji podstęp przypisuje Atenie. Bogini miał położyć dziecko przy drodze, żeby sprawiało wrażenie porzuconego. Hera nakarmiła je mlekiem.
Herakles wychowywał się na dworze swojego przybranego ojca, Amfitriona, które były mężem jego matki. Herakles w wieku ośmiu miesięcy zabił węże, które, nienawidząca go Hera, nasłała do jego kołyski, by go zadusiły. Wezwany przez Amfitriona Terezjasz przepowiedział dziecku wielką przyszłość.
Pierwszym nauczycielem Heraklesa był Linos, który kształcił go w muzyce. Ponieważ Herakles był niepokornym uczniem Linos pewnego razu chciał go ukarać. Herakles wpadł w szał i zabił swojego nauczyciela, roztrzaskując mu lirę na głowie bądź też krzesło. Podczas obrony powołał się na obronę własną, co doprowadziło do jego uniewinnienia.
Amfitrion oddalił chłopca do Kitajronu, gdzie pasł trzody. Pobierał również nauki od innych nauczycieli. I tak sam Amfitrion nauczył go sztuki powożenia rydwanem, Eurytos pokazał mu jak strzelać z łuku, Kastor nauczył go walczyć bronią. Innymi nauczycielami Heraklesa byli Chiron oraz Autolykos.
W górach Kejronu Herakles w wieku lat osiemnastu zapolował na lwa, pustoszącego okolicę, i zabił go. To z jego skóry sporządził sobie płaszcz. Herakles gościł następnie u króla Tespiosa, którego ziemie pustoszył ów lew. Król ów oraz jego żona chcieli by w żyłach ich dzieci płynęła krew Heraklesa. W tym celu co noc posyłali mu jedną ze swych pięćdziesięciu córek, podczas kiedy heros myślał, że śpi wciąż z tą samą. Z tych licznych związków przyszło na świat pięćdziesięcioro dwoje dzieci.
W drodze powrotnej do Teb Herakles spotkał posłów króla Erginos miasta Ochromenos. Przybyli oni odebrać daninę jako zadośćuczynienie za śmierć swojego ojca, który został niegdyś zabity przez Tebańczyków. Herakles odciął im nosy i uszy i zawiesił na szyi. Tak okaleczonych posłów odesłał królowi Erginos. Ów wyprawił się zbrojnie przeciw Tebom. Pokonał go Herakles. W związku z tym czynem zaskarbił sobie wdzięczność króla Teb, Kreona, który oddał mu za żonę swoją córkę, Megarę.
Megara została pierwszą żoną Heraklesa. Urodziła mu trójkę bądź ósemkę synów. Imiona trzech z nich, to Terimachos, Kreontiades, Deikoont. Heros zabił i żonę i dzieci z powodu szału jaki zasłała na niego nienawidząca go i prześladująca Hera. Dalszemu rozlewowi krwi przez herosa zapobiegła Atena, który pozbawiła go przytomności ogłuszając kamieniem.
Aby dowiedzieć się, co ma robić, by oczyścić się ze zmazy zabójstwa, ciążącej na nim, Herakles udał się wyroczni Apolla w Delfach i zasięgnął rady Pytii. Ta orzekał, że ma udać się do Myken do króla Eurysteusza i wykonać zleconych przez niego dwanaście prac. To wtedy bogowie podarowali herosowi różne części rynsztunku.
Dwanaście prac jakie Herakles musiał wykonać polegało na walce z potworami, zagrażającymi ludziom. Były to kolejno — zabicie lwa nemejskiego, zabicie hydry lernejskiej, schwytanie dzika erymanckiego, schwytanie łani kerynejskiej, przepędzenie ptaków stymfalijskich, oczyszczenie stajni Augiasza, schwytanie byka kreteńskiego, uprowadzenie koni Diomedesa, zdobycie pasa królowej amazonki Hyppolyte, przywiedzenie stada Geryona, zdobycie złotych jabłek Hesperyd, uprowadzenie Cerbera. W trakcie tych prac heros podejmował się także innych zadań. Podczas schwytania dzika erymanckiego rozprawił się z centaurami, po wyprawie do amazonek bohater zahaczył o Troję i uwolnił Hesjone, córkę króla Troi Laomedonta przed pożarciem przez smoka morskiego. Nie otrzymał jednak zapłaty, której za to zadanie zażądał, czyli koni, jakie król Troi otrzymał od Zeusa. Po innym z zdań, mianowicie uprowadzeniu koni Diomedesa Herakles wyprowadza z Hadesu Alkestis.
Po wykonaniu dwunastu prac heros osiada w Tebach. Bierze udział w zawodach organizowanych przez króla Eurytosa i pokonuje go w strzelaniu z łuku. Heros nie otrzymuje jednak należnej nagrody, mianowicie ręki córki króla Iole. Opuszcza miasto. Następnie przybywa do siedziby herosa w Tiryns jeden z synów króla Eurytosa, Ifitos, który szuka dwunastu zaginionych klaczy. Król Eurytos podejrzewa, że ukradł je wzgardzony zalotnik, czyli Herakles. Heros gości jego syna u swojego stołu, a potem, nie bacząc na prawa gościnności, zabija. Według jednej z wersji dzieje się tak z powodu szału jaki go ogarnął. W każdym razie Herakles zrzuca Ifitosa z murów Tirynsu bądź to w ataku szału bądź to z zimną krwią, zwabiwszy go podstępem pod pretekstem wspólnych łowów.
Po zabójstwie heros musi się oczyścić. Udaje się więc do Delf do wyroczni Apolla, by dowiedzieć się, co musi uczynić. Wyrocznia jednak nie chce go słuchać. Wówczas heros wpadała w szał i chwyta trójnóg, przy którym wieszczy Pytia. Interweniuje sam bóg Apollo. Walczących — boga oraz herosa — rozdziela gromem Zeus. Dopiero wówczas wyrocznia ogłasza, że w celu oczyszczenia Herakles powinien udać się w niewolę na trzy lata.
I tak Herakles zostaje niewolnikiem u królowej Omfale. Według jednej z wersji królowa zmusza go do prac kobiecych, siedząc u jej stóp heros uczy się przędzenia wełny, podczas kiedy królowa nosi jego rzeczy. Podczas tej niewoli heros miał jednak odrobinę swobody. To wtedy miała miejsce jego wyprawa z Argonautami. Wtedy też wziął udział w łowach na dzika kalidońskiego. Na ten czas przypada także epizod z Kerkopami. Zbójce ci próbowali spętać i złapać herosa, ale zamiast tego sami zostali przez niego złapani i skrępowani, a następnie zawieszeni na kiju, który Herakles niósł na ramieniu.
Poza dwunastoma pracami oraz zadaniami, których podejmował się pomiędzy nimi, Herakles dokonał jeszcze innych czynów o niepewnej chronologii. I tak heros udał się Troi, gdzie zabił króla Laomedonta, który wcześniej nie dotrzymał przyrzeczenia złożonego herosowi. Podczas drogi powrotnej z Troi wspomógł bogów w walce z olbrzymami gigantami, czyli gigantomachii. Następnie zabił Augiasza, który z kolei kiedyś nie wypłacił mu należności za oczyszczenie stajni. Poza tym Herakles wyprawił się przeciwko Sparcie, uwolnił Prometeusza z okowów. Herakles miał także ustanowić igrzyska olimpijskie.
Ostatnie lata życia związały Herakelesa z Dejanirą. Herakles związał się z nią na mocy przysięgi, którą kiedyś w podziemiu złożył jej bratu, Meleagrowi. Aby zdobyć rękę Dejaniry musiał pokonać jednak konkurenta, Acheloosa. Z Dejanirą doczekał się syna Hyllosa. Przez jakiś czas wraz z Dejanirą przebywał w Kalydonie. Do czasu aż zabił sługę swojego teścia Ojneusa, Eunomosa. Mimo iż Ojenus wybaczył Heraklesowi zabójstwo ów zdecydował się na wygnanie. Zabrał za sobą Dejanirę. Podczas przeprawy przez rzekę Euenos cenatur Nessos próbował zgwałcić Dejanirę. Herakles zabił centaura. W wydarzeniu tym kryło się zarzewie jego przyszłej śmierci.
Herakles zdobył Ojchalię — miasto, gdzie niegdyś odmówiono mu należnego prawa do córki króla Eurytosa. Heraklesa i Iole, której niegdyś mu odmówiono, połączyły bliższe więzy. Wieść ta dotarła do Dejaniry, która — za zgubną radą udzieloną jej niegdyś przez umierającego centaura — nasączyła szatę jego krwią przekonana, że rozbudzi tym miłość męża. Według niektórych wersji szata nasiąknęła nie tylko krwią centaura, ale także jego spermą oraz krwią hydry. W każdym bądź razie tak zatrutą szatę dostarczył Heraklesowi sługa Lichas. Konający Herakles wrzuca go do morza.
Istnieją dwie wersje śmierci Heraklesa. Według jednej z nich heros kazał sporządzić swojemu synowi Hyllasowi stos na górze Ojta. Jego ostatnią wolą było by poślubił Iole. Nikt jednak nie chciał przygotowanego stosu podpalić. W końcu uczynił to Filoktet, bądź według innej wersji, jego ojciec Pojas. W nagrodę dostał od Heraklesa łuk i strzały. Kolejna z wersji wskazuje na rzekę, do której heros, który zaczął płonąć od słońca, rzucił się by ugasić płomienie. Od tamtego dnia woda w tej rzece była gorąca. Od tego wydarzenia wzięła się też nazwa Termopil.
Podczas kiedy Herakles płonął na stosie pojawiły się chmury i sam Zeus wziął herosa do nieba i uczynił go nieśmiertelnym. Ogień wypalił w Heraklesie to, co ziemskie. Na Olimpie Hera pogodziła się z Heraklesem i oddała mu za żonę swoją córkę, Hebe.
Literatura
- Graves R., Mity greckie, Kraków 2009.
- Grimal P., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1997.
- Kempiński A. M., Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznań 1993.
- Schmidt J., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Katowice 2006.
- Stankiewicz L., Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008.
- Kerényi, K., Mitologia greków, Warszawa 2002.
- Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.
- Pietrzykowski M., Mitologia starożytnej Grecji, Warszawa 1983.
(aut. Izabela Ozga)
