Fantasy

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcie

FANTASY (po polsku: fantazja) - angielskie określenie, wprowadzone do polskiej terminologii literaturoznawczej przez Lema (Fantastyka i futurologia) i przyjęte niemal powszechnie w środowiskowym języku miłośników fantastyki naukowej na oznaczenie specyficznej odmiany fantastyki, która wprawdzie nawiązuje do innych jej odmian usankcjonowanych przez tradycję (np. fantastyka baśniowa, fantastyka grozy, fantastyka naukowa), ale ze względu na typ motywacji z żadną z nich nie daje się w pełni utożsamić.

Próby wprowadzenia innych terminów, bardziej zgodnych z duchem języka polskiego i polską tradycją literacką, jak "baśń nowoczesna" czy "nowoczesna fantastyka" nie powiodły się, ponieważ żaden z nich nie oddawał w pełni istoty zjawiska, a ponadto pierwszy zbyt mocno akcentował gatunkową identyczność z baśnią, co nie jest prawdą, bo baśń nowoczesna (czy baśń współczesna) i fantasy to dwa odrębne zjawiska, choć mające wiele (zwłaszcza drugorzędnych) cech wspólnych.

Jeden i drugi termin kładł nacisk na nowoczesność, a więc na kategorię odnoszącą się do porządku diachronicznego i akcentującą najnowszą wersję gatunkowej odmiany, podczas gdy - jak w tym wypadku - określanie zjawisk występujących w określonym momencie historycznym, pokazywanie związków funkcjonalnych i strukturalnych wymaga ujęcia w porządku synchronicznym. W tym samym bowiem okresie występują obok siebie, mając za sobą dłuższą lub krótszą drogę własnego ewolucyjnego rozwoju, zarówno baśnie, utwory fantastycznonaukowe, jak i utwory typu fantasy. W każdym momencie najnowszej wersji danego gatunku może przysługiwać określenie "nowoczesna" i za każdym razem będzie ono oznaczało nieco inną jakość tego samego wszakże zjawiska. Posłużenie się zaś wyrazem "fantazja", który mniej więcej odpowiada angielskiemu słowu "fantasy", też nie wydaje się celowe ze względu na jego wieloznaczność.

W języku polskim wyraz "fantazja" używany jest już w sześciu znaczeniach, co sprawia, że użycie go w znaczeniu siódmym, jako terminu oznaczającego odmianę literatury fantastycznej, zwiększyłoby jeszcze bardziej jego wieloznaczność, uniemożliwiającą jednoznaczne skojarzenie nazwy z desygnatem. W tej sytuacji, chcąc nie chcąc, trzeba (przynajmniej na razie) skorzystać z wyrazu zapożyczonego. Czymże więc jest "fantasy"? Terminem tym określa się jedną z odmian fantastyki, która w swym współczesnym kształcie wywodzi się po części z fantastyki naukowej, ale - jakby przez przekorę - nawiązuje jednocześnie do fantastyki baśniowej, a także do baśni jako gatunku, oraz czerpie motywy z mitologii, podań ludowych, legend, sag bohaterskich czy średniowiecznych poematów rycerskich.

Nawiązania te są niewątpliwie wynikiem rozczarowania do klasycznej;, ściśle unaukowionej, technologiczno-kosmicznej wersji fantastyki naukowej, która po kilkudziesięciu latach swego rozwoju okazała się konwencją mniej pojemną, niż się wcześniej spodziewano i nie mogącą sprostać wszystkim problemom, przed jakimi stawia człowieka współczesna cywilizacja. Jest też wyrazem rozczarowania do samej nauki, której często bezkrytycznie hołdowała czysta fantastyka naukowa. Scjentyzm zachwiał dotychczasowym systemem norm, spowodował spiętrzenie pytań, ale nie rozwiązał podstawowych problemów filozoficznych. Nic więc dziwnego, że literatura odwraca się od poglądów związanych z empiryzmem, pozytywizmem i przyrodniczym materializmem. W tym sensie fantasy staje się wyrazem poszukiwania Absolutu. A jeśli nie może go znaleźć, zadowala się tworzeniem namiastek, na które istnieje wśród czytelników coraz większe zapotrzebowanie. Stąd w nowej odmianie fantastyki powrót do magii, będącej odwiecznym sposobem wyjaśniania świata, ale także powrót do źródeł ładu moralnego i tęsknota do form, wyrażających tryumf dobra nad złem. Zwrot w stronę baśni nie oznacza jednak powrotu do utrwalonego przez tradycję modelu strukturalnego. Nie jest też fantasy kolejną wersją nowoczesnej baśni literackiej.

Wśród cech odróżniających ją od innych odmian fantastyki szczególnie istotna wydaje się właściwość polegająca na braku jednolitego, konsekwentnie stosowanego w obrębie całego utworu porządku motywacyjnego, co sprawia, że w świecie przedstawionym istnieją obok siebie postacie, przedmioty, zjawiska, których status ontologiczny bywa zgoła odmienny. Takie założenie powoduje, że w tej odmianie fantastyki wszystko jest możliwe i nie istnieje żaden rozdźwięk między zjawiskami naturalnymi i irracjonalnymi, które sąsiadują z sobą na jednej płaszczyźnie. Niezwykłe zjawiska tłumaczone są w sposób racjonalistyczny (jak w fantastyce naukowej) równie często, jak i w sposób irracjonalny (jak w fantastyce grozy), czy wreszcie w ogóle nie są wyjaśnione (jak w fantastyce baśniowej), czyli istnieją cudownie. Z tym tylko, że tu owa cudowność nie panuje niepodzielnie. Może mieć pewne ograniczenia, których w baśni nigdy nie miała. Kolejną cechą fantasy jest brak ścisłego determinizmu, znamiennego dla świata utworów baśniowych, w którym przypadki losowe były niedopuszczalne.

Istniała doskonała równowaga moralna, odwieczny stabilny porządek, co w konsekwencji powodowało, że wszelkie czynniki zakłócające były zawsze w porę likwidowane i pod koniec utworu świat powracał do pierwotnej równowagi. W fantasy natomiast zdarzyć się może nieodwracalne naruszenie pierwotnego porządku, w wyniku czego dobro nie zawsze tryumfuje nad złem. Mogą pojawić się siły, wobec których nawet czary okazują się bezsilne, a cudowne środki też niekiedy zawodzą, co w baśni nigdy się nie zdarza. W tym sensie fantasy jest to "baśń" ułomna, bo jej determinizm neutralizują zastrzyki losowości. Fantasy to taka baśń, której mechanizm nie musi być deterministyczny, jest to gra o niezerowej sumie, baśń, w której odnaleziony skarb może okazać się fałszywy, a sierota wygnana do lasu przez macochę pójdzie do kryminału za podrabianie pieniędzy (S. Lem).

Tak więc jest to odmiana manifestująca wolną grę wyobraźni, nieskrępowanie kanonami jednej konwencji, swobodnie mieszająca baśniową cudowność z przypadkowością codziennych sytuacji egzystencjalnych. Swoboda ta widoczna jest zwłaszcza w konstrukcji świata przedstawionego, w którym spotykają się motywy przejęte z wielu gatunków i odmian literackich, zarówno fantastycznych jak i niefantastycznych. W sumie czary i technika idą w parze, a naukowa empiria wspomagana jest działaniami magicznymi. Jednakże „zmieszanie nieprzywiedlnych do siebie światów dokonuje się tu nie na zasadzie druzgocącego zderzenia (jak w weird fiction), ale przez swobodne wymieszanie luźnych ich elementów, które wcale sobie nawzajem nie przeszkadzają i nie wymagają od autora tłumaczenia takiej przedziwnej koincydencji" (M. Wydmuch).

Mimo tej różnorodności pewne elementy zaczynają w obrębie fantasy dominować, co pozwala już wyróżnić wielbicielom tego typu literatury swoiste jej podmiany, nazywane często gatunkami i określane zazwyczaj angielskimi terminami: heroic fantasy (fantazja heroiczna, bohaterska), sword and sorcery (fantazja miecza i czarów), czy science fantasy (fantazja naukowa).

Pierwsza pododmiana wyróżniona została ze względu na temat opowieści, które przedstawiają niezwykłe przygody bohaterów o ogromnej sile fizycznej i często także innych cudownych przymiotach, pozwalających im dokonywać nadludzkich czynów, zwłaszcza w walce ż czarownikami i smokami. Fantazja heroiczna nawiązuje przede wszystkim do sag bohaterskich, opartych na różnych podaniach, zwłaszcza germańskich, islandzkich, bretońskich czy celtyckich. Najbardziej znany z tego zakresu jest cykl opowieści o barbarzyńskim herosie Conanie z fantastycznego świata sprzed dwunastu tysięcy lat, zapoczątkowany przez Howarda, a kontynuowany przez Cartera i Sprague de Campa.

Z kolei druga pododmiana bywa wyróżniana ze względu na charakter akcji oraz typowe rekwizyty, którymi posługują się bohaterowie. Tematem opowieści spod znaku "miecza i czarów" są zazwyczaj niezwykłe przygody wojenne rozgrywające się w równie niezwykłej scenerii. Nazwa będąca hasłem wywoławczym (sword and sorcery) ukuta została w Stanach Zjednoczonych, gdzie ta pododmiana jest wyjątkowo popularna, na wzór określenia pewnej kategorii filmów kostiumowych („płaszcz i szpada"). Istotnie tak jak w filmie znakiem rozpoznawczym są owe dwa rekwizyty, tak i w tym typie utworów fantastycznych miecz i czary stanowią elementy niemalże niezbywalne. Oczywiście miecze bywają niekiedy laserowe, a czary mają moc ograniczoną. Jest to najbardziej strywializowana forma literatury fantastycznej, zredukowana do westernowej awantury, szokująca czytelników mało wybrednymi pornograficznymi epizodami i brutalnym sadyzmem. Akcja utworów jest zazwyczaj uproszczona i ogranicza się do operowania zespołem powtarzających się schematów, wypełnianych elementami zapożyczonymi z różnych odmian literatury fantastycznej i niefantastycznej, bez jakiejkolwiek troski o zachowanie jednolitego porządku motywacyjnego.

Ze względu na typ motywacji, zbliżony do pseudonaukowych uzasadnień fantastyki naukowej, wyróżnia się trzecią pododmianę, określaną jako science fantasy (fantazja naukowa). W opowieściach tego typu wykorzystywane są liczne motywy baśniowe, przy czym ich cudowność bywa tu niekiedy wyjaśniana w sposób niby-racjonalny, np. umiejętność czarowania może być wynikiem bądź to pewnego rodzaju mutacji genetycznej, bądź też sztuką przekazaną ludziom przez istoty pozaziemskiego pochodzenia. Charakterystyczny dla tej pododmiany jest zwrot ku zamierzchłej, legendarnej przeszłości, jeszcze przed nastaniem ludzkości, podczas gdy fantastyka naukowa z reguły preferowała mniej lub bardziej odległą przyszłość. Takie usytuowanie zdarzeń w czasie jest niewątpliwie wzorowane w fantasy na nowoczesnej wersji baśni literackiej Władca pierścieni J. R. R. Tolkiena.

Fantasy unaukowiona sytuuje się na pograniczu najnowszej wersji baśni i fantastyki naukowej. Jako przykład tego rodzaju twórczości można wymienić niektóre utwory U. K. Le Guin (np. "Naszyjnik Semley", Czarnoksiężnik z Archipelagu).

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)