Utopia literacka

LEKSYKON FANTASTYKI

pojęcie

UTOPIA LITERACKA - utwór fabularny, w którym zawarty jest obraz idealnej - zdaniem autora - struktury społecznej. Zazwyczaj jest to powieść odznaczająca się dla uprawdopodobnienia wizji wyidealizowanego świata realistyczną techniką narracji, nierzadko stylizowaną na dokument (np. pamiętnik, relacja z podróży). Nie cechy morfologiczne utworu wysuwają się jednak w tym wypadku na plan pierwszy, nie one decydują o przynależności danego dzieła do zbioru utopii literackich, ale przede wszystkim zawarte w nim przejawy myśli reformatorskiej oraz marzenia o doskonale zorganizowanym i szczęśliwym społeczeństwie. Dlatego też w badaniach nad utopią brany jest pod uwagę głównie aspekt intelektualny.

„Utopia - pisze A. Stoff - jest przede wszystkim dzieckiem myśli, a nie wyobraźni, jest rezultatem niecierpliwości umysłu wobec niepodatnego na zmiany świata, a literackość jest tu czynnikiem wyłącznie służebnym". Podstawową zatem cechą wyróżniającą utopii literackiej jest zawarty w dziele projekt, akceptowanego przez autora, nie spotykanego dotąd w rzeczywistości systemu organizacji społeczeństwa opartego na sprawiedliwych zasadach. Wizja świata prezentowana w utworze utopijnym jest najczęściej repliką na oburzającą niedoskonałość współczesnej autorowi rzeczywistości i zarazem konkurencyjną wobec niej wersją idealnego systemu społeczno-politycznego, w której zawarte jest także wskazanie kierunku przemian prowadzących do osiągnięcia doskonałych rozwiązań.

Utopia literacka (jak każda zresztą forma utopii) jest więc wyznaniem wiary w postęp społeczny i w możliwość urzeczywistnienia marzeń o idealnie urządzonym społeczeństwie. Wynika z tego, że każda utopia nacechowana jest dydaktyzmem. Już Utopia T. More'a bardziej była nastawiona na pouczenie odbiorcy niż na jego zadziwienie. Z tego powodu utopia literacka bywa niekiedy traktowana jako gatunek literatury dydaktycznej.

„Utopia - jak twierdzi A. Zgorzelski - jest jednym z najstarszych zjawisk literackich, w których pojawiają się elementy fantastyczne w świecie fikcyjnym. Ich funkcja w utopii jest nieraz tak znacząca, że często uznaje się ją nawet za »gatunek fantastyczny«".

Nie ulega w każdym razie wątpliwości, że powieść utopijna była jednym z tych gatunków, które przygotowały grunt pod rozwój science fiction, a później związała swe losy z tą właśnie odmianą literatury fantastycznej. Wprawdzie „o fantastyce naukowej z większą pewnością można mówić dopiero wówczas, gdy w tej samej opowieści spotykają się krytyka społeczna lub marzenie ucieleśnione w utopii z wynalazkiem" (R. Handke), niemniej jednak nawet wczesne utwory utopijne nie były pozbawione istotnej cechy science fiction, tzn. racjonalistycznej motywacji, polegającej na stworzeniu iluzji, że przedstawiany świat (a zwłaszcza panujący w nim system sprawiedliwości społecznej) jest w pełni możliwy do osiągnięcia.

Ponadto utopię literacką wiąże z kręgiem literatury fantastycznej sam fakt, że postulowana i ukazywana w utworze rzeczywistość nie miała żadnej bezpośredniej styczności ze światem realnym, dającym się odzwierciedlać w kategoriach fikcji werystycznej. Ten właśnie fakt sprawiał, że owa utopijna rzeczywistość musiała nosić pewne znamiona fantastyki bez względu na to, czy była umiejscowiona na odległej, nieznanej wyspie, czy też na równie odległej planecie lub w oddalonej o parę wieków przyszłości. Nie znaczy to oczywiście, że wymowa ideowa utworów utopijnych również nie ma związku z istniejącą rzeczywistością, znaną autorowi z autopsji.

Wręcz przeciwnie. Źródłem inspiracji autorów jest zawsze aktualna sytuacja, współczesna im rzeczywistość. Pod pojęciem aktualnej rzeczywistości należy rozumieć nie tylko stan faktyczny współczesnej ludzkiej egzystencji, ale także zrodzone poza literaturą i aktualnie wdrażane koncepcje społeczno-polityczne, mające na celu-zdaniem prawodawców, ideologów i sprawujących władzę - udoskonalenie istniejących systemów i - co za tym idzie - stworzenie społeczeństwa doskonałego. Tak rozumiana rzeczywistość jest-niejako z natury rzeczy - źródłem dwóch postaw pisarzy, przedstawiających w formie utopii literackiej wizje świata lepszego niż obecny.

Pierwsza z nich to postawa aprobatywna, druga zaś - krytyczna. Z postawy aprobatywnej wobec współczesnej autorowi rzeczywistości oraz wobec aktualnego kierunku rozwoju społeczno-politycznego propagowanego przez siły sprawujące władzę w danym państwie, rodzi się taka forma utopii, którą można określić mianem utopii zachowawczej albo ilustratywnej. Utwór należący bowiem do tej odmiany nie proponuje żadnego nowego programu, nie projektuje innego systemu organizacji społeczeństwa, lecz tylko rozwija istniejącą już koncepcję zrodzoną poza literaturą. Przedstawia wizję przyszłego społeczeństwa wywiedzioną z aktualnie istniejących idei społeczno-politycznych. W świecie przedstawionym takiego utworu, usytuowanym z reguły w odległej przyszłości, uwidocznione jest jako dokonane to, co w czasach współczesnych autorowi było dopiero w zalążku. Pokazane są pozytywne konsekwencje ewolucji zastanego systemu.

Utwór pozytywnymi obrazami ilustruje założenia aktualnie obowiązującej i propagowanej ideologii. Przykładem tego rodzaju utopii jest w obrębie fantastyki naukowej Obłok Magellana S. Lema. Powieść przedstawia zachwycający świat jutra, będący przeciwieństwem dzisiejszej rzeczywistości i wyrazem marzenia o ziemskim raju, a jednocześnie jest aprobującą ilustracją tez materializmu historycznego. Z kolei postawa krytyczna wobec istniejącego stanu rzeczy, jak i wobec kierunku ewolucji danego systemu, wskazywanego przez panującą ideologię, jest źródłem innego rodzaju wizji przyszłego społeczeństwa. Przede wszystkim jednak postawa ta wyraża się w zajmowaniu dwóch odmiennych stanowisk: optymistycznego i pesymistycznego. Wynikiem postawy krytycznej z optymistycznym nastawieniem wobec przyszłości jest utopia, którą w odróżnieniu od ilustratywnej (zachowawczej) można nazwać rewizjonistyczną lub krytyczną. Ta forma uznawana jest też powszechnie za utopię właściwą, najczęściej wymienianą bez uściślającej przydawki.

Taką utopią jest m. in. Wojciech Zdarzyński M. D. Krajewskiego i Podróż do Kalopei W. Gutkowskiego. Z powojennych utworów fantastycznonaukowych na miano utopii literackich zasługują m. in. powieści Schron na Placu Zamkowym A. Ziemięckiego i Zaziemskie światy W. Umińskiego. Natomiast wynikiem nastawienia pesymistycznego wobec perspektyw rozwojowych współczesnego świata jest inna zupełnie odmiana literackiej wizji przyszłości, mianowicie tzw. utopia negatywna, czyli dystopia.

(aut. Andrzej Niewiadowski, Antoni Smuszkiewicz)