Olbrzym
| LEKSYKON FANTASTYKI | |
| fiction | |
Pojawia się w mitologiach z różnych części świata. Odnajdujemy go u Greków i Rzymian, Skandynawów, Celtów, Słowian, a także w wierzeniach Indian, Hindusów i Chińczyków. Olbrzym zazwyczaj przejawiał skłonności ludożercze, często porywał kobiety, niekiedy był antagonistą Bogów a zawsze istotą niebezpieczną i najczęściej wrogą w stosunku do człowieka.
Rodowód
Znana nam nazwa olbrzym pochodzi od staropolskiego obrzym, co z kolei prowadzi do prasłowiańskiego obrzy. Słowo to początkowo wiązało się z wrogim ludem Awarów by następnie oznaczać wielkoluda a od XVI wieku nabrać podwójnego znaczenia, z czego jedno wskazywało na olbrzyma.
Olbrzym w mitologii grecko-rzymskiej
Dzieliły się na trzy rasy – gigantów, tytanów oraz cyklopów. Gigantom dała początek krew wykastrowanego Uranosa, tytanom i ich braciom cyklopom związek Uranosa i Gai. Cyklopi dzielili się na niebiańskich, kowali i budowniczych oraz pasterzy. Te podział ściśle wiązał się z miejscem ich zamieszkania i funkcją jaką pełnili. I tak cyklopi niebiańscy, a więc Brontes czyli Grzmot, Arges czyli Piorun oraz Steropes czyli Błyskawica pozostawali przy samym Zeusie. Z kolei cyklopów kowali można było znaleźć w głębi Wulkanów u boku Hefajstosa. Ostatni z rodzajów cyklopów, czyli pasterze, zamieszkiwali jaskinie. Cyklopi mieli mieć tylko jedno oko pośrodku czoła. Jeżeli chodzi o ich usposobienie, to najwięcej wiadomo o cyklopach pasterzach. Prowadzili dziki tryb życia i żywili się ludźmi, jak na przykład Polifem z „Odysei” Homera. Z dwóch pozostałych rodzajów olbrzymów giganci mieli cieszyć się ogromną odwagą. Siedzibą zarówno tytanów jak i gigantów, z nielicznymi wyjątkami wśród tych drugich, stał się Tartar. Słynne, mitologiczne walki bogów z olbrzymami zasłynęły jako gigantomachia i tytanomachia. Ze wszystkich trzech rodzajów olbrzymów tylko cyklopi stanęli po stronie Zeusa.
Olbrzym w mitologii nordyckiej
Obok bogów Asów i Wanów, karłów, trolli, elfów i ludzi byli jedną z sześciu ras zamieszkujących światy, skupione wokół drzewa świata, Yggdrasilla. Pięciu jeżeli utożsamiać z nimi trolle. Rodowód olbrzymów jest starszy od boskiego. Pierwszy z nich – Yamir – powstał z lodu i żaru. To z jego martwego ciała bogowie stworzyli świat, czaszkę wykorzystując do stworzenia nieba a mózg do stworzenia chmur, z kości wypiętrzając góry, krew zamieniając w morze, włosy w lasy a rzęsami otaczając część świata zwaną Midgardem, gdzie mieli zamieszkiwać ludzie. Pozostałe wnętrzności dały początek karłom i ludziom. Potomkowie Yamira nosili miano Thursów i byli jedną z dwóch, względnie trzech, ras olbrzymów. Kolejną stanowili jotunowie. Niekiedy do olbrzymów zaliczana jest także trzecia rasa – trolli.
Olbrzymy zamieszkiwały Utgard, który dzielił się na trzy krainy. Północny Hrimthursheim, wschodni Jötunnheim oraz południowy Muspellsheim. Na wschodzie Utgard był oddzielony od Midgardu dodatkowo Żelaznym Lasem (Järnwidur). Olbrzymy upodobały sobie szczególnie góry, jaskinie oraz lodowce, chociaż można je było także spotkać w puszczach na moczarach i w wodzie. Spośród wszystkich trzech rodów szczególnie związani ze światem natury byli jotunowie, najczęściej obierający na swoje siedziby góry.
O ile olbrzymy płci męskiej nie grzeszyły urodą, zwłaszcza wyjątkowo szkaradna rasa jotunów i niektórzy thursowie o wielu głowach, o tyle już olbrzymki miały się czym pochwalić. Cała rasa dysponowała cenną i wielką wiedzą, z czego olbrzymki, trolle i rasa thursów szczególnie parały się magią i umiały przewidywać przyszłość a olbrzymy płci męskiej były dobrymi rzemieślnikami. W przeciwieństwie do Bogów olbrzymy zawsze dotrzymywały słowa. Posiadały też dużo złota, które jednak szybko traciły. Do pary z tymi cechami szły jednak wady. Olbrzymy gustowały w ludzkim mięsie i alkoholu. Thursowie mieli swoje cielesne potrzeby zaspokajać w wyjątkowo wypaczony sposób, a czary i złośliwość były wpisane w naturę trolli. Słynnym olbrzymem miał być władca mórz, Aegir, boginie losu Norny a według niektórych podań mędrzec Mimir. Światło słoneczne obracało je w kamień. Olbrzymy posługiwały się własnym językiem, odrębnym od innych ras. W Eddzie Poetyckiej możemy znaleźć następujące określenia jakich używali:
- Niebo - Górny Dom
- Ziemia - Sinozielona
- Księżyc - Śpieszny
- Słońce - Wieczny Żar
- Chmury - Obietnica Deszczu
- Wiatr - Wyjący
- Cisza - Parność
- Morze - Ojczyzna Węgorzy
- Ogień - Wilk
- Las - Żer Płomieni
- Noc - Niejasna
- Siew - Jadło
- Piwo - Uczta
Olbrzymy w mitologii celtyckiej
Według niektórych wierzeń były pierwszymi mieszkańcami Irlandii i panami Wysp Brytyjskich. Główną jednak ojczyzną olbrzymów była kraina, leżąca poza granicami ludzkiego świata. Chociaż zdarzały się wyjątki istoty te postrzegano jako groźne i nieludzko silne, to jednocześnie doceniano ich siłę kreacyjną. Przede wszystkim olbrzymkom przypisywano stworzenie gór, grot, czy skał, a także innych, monumentalnych elementów krajobrazu, chociaż nie było to regułą. Olbrzymom również zdarzało się tworzyć, chociaż częściej toczyli walki pomiędzy sobą.
Olbrzymy w innych mitologiach
U Indian były przeciwieństwem człowieka. Złe z natury, łamały wszelkie normy. Jako ludożercy szczególnie gustowały w dzieciach. Podobały się im się również ludzkie kobiety, które wykradali mężczyznom podczas licznych walk jakie wszczynali z człowiekiem.
Olbrzymy a chrześcijaństwo
Pojawiają się już w Starym Testamencie jako uosobienie zła. Biblia określa także ich rodowód – olbrzymy są odtąd owocem związku ludzkiej kobiety i upadłego anioła. Pozostają ludożercami, porywaczami kobiet i dzieci, z czego te ostatnie z reguły mordują. Stają się elementem średniowiecznych legend o rycerzach a następnie bohaterami baśni.
Literatura
- Sturlusson S., Edda Prozaiczna, Sandomierz 2007.
- Edda poetycka, BN, Warszawa 1986.
- L.P. Słupecki, Mitologia skandynawska w epoce Wikingów, Kraków 2003.
- A. Szrejter, Mitologia germańska, Warszawa 1997.
- M. Turowska-Rawicz, R. Sypek, Mitologie świata. Ludy skandynawskie, Warszawa 2007.
- P. Monaghan, The Encyclopedia of Celtic Mythology and Folklore, New York 2004.
- U.X.L. Encyclopedia of World Mythology, pr. zbior. pod red. R. Parks, J. Stock, K. Hunt, USA 2009.
- W. Górczyk, Elfy – Istoty fantastyczne w mitologii nordyckiej, Lublin 2009.
- A. Z. Kronzek, E. Kronzek, Księga wiedzy czarodziejskiej, Poznań 2008.
- Jöel Schmidt, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Katowice 2006.
(aut. Izabela Ozga)
