Zeus
| LEKSYKON FANTASTYKI | |
| fiction | |
Imię
Imię Zeusa bierze swój początek od indoeuropejskiego *deiwo-s, co wiąże go z niebem, jasnością i światłem, wskazuje więc na Zeusa jako na boga nieba. Zeus miał wiele przydomków. Wśród nich wymienić można takie jak Ksenios, czyli Gościnny, Chtonios i Katachtonios czyli Podziemny, Basileus czyli Król, Soter czyli Zbawca, Patroos czyli Ojcowski, Polieus czyli Miejski, Mejlichior czyli Łaskawy, Ktesjos, co wiąże go z dobrobytem.
Rodowód
Zeus przyszedł na świat ze związku Kronosa oraz Rei. Był najmłodszym z sześciorga rodzeństwa. Braćmi i siostrami Zeusa byli Posejdon, Hades, Hestia, Demeter oraz Hera. Po narodzinach matka ukryła go w jaskinii na Krecie. W zależności od wersji była to góra Ida, Dikte bądź Ajgion. Niemwolę znajdowało się pod opieką Kuretów oraz nimf. Ci pierwsi potrząsając orężem czynili nieustanny hałas, który miał zagłuszyć płacz małego Zeusa a tym samym chronić go przed znalezieniem przez Kronosa. Zeusa wykarmiła koza, Amaltea, niekiedy uważana także za nimfę. Zeus karmiony miał być kozim mlekiem, a także miodem, które tamtejsze pszczoły zbierały specjalnie dla ojca bogów. Tymczasem w miejsce małego Zeusa jego ojciec, Kronos, połknął podsunięty mu przez żonę, Reję, kamień, owinięty w pieluszki.
Zeus miał trzy żony, kolejno Metydę, Temidę i wreszcie Herę, a także liczne kochanki wśród śmiertelniczek. Ze związku z Metydą przyszła na świat Atena. Z jego związku z Temidą zrodziły się Mojry oraz Hory. Hera dała mu Hebe, Aresa, Hefajastosa oraz Ejlejtyję. Z bogiń przypisuje się także Zeusowi zbliżenie z Demeter, a wynikiem tego związku była Kore. Leto wydała na świat rodzeństwo, syna i córkę Zeusa, mianowicie Apolla i Artemidę. Mnemozyne zrodziła mu Muzy a Europa miała wydać na świat Minosa oraz Radamantysa. Z kolei w jednej z wersji mitu, to Dione, po połączeniu z Zeusem, miała zrodzić Afrodytę. Ze związku ze śmiertelniczkami i nimfami zrodzili się potomkowie licznych rodów a także herosi. Z Ledą doczekał się Dioskurów oraz pięknej Heleny trojańskiej. Tak słynni herosi jak Perseusz i Herakles za ojca mają również nikogo innego jak Zeusa. Matką tego pierwszego była Danae, drugiego Alkmena. Z Pluto miał Tantala. Bóg Dionizos przyszedł na ten świat ze związku ojca bogów oraz Semele.
Miejsce
Jako miejsce jego narodzin wymienia się, wspomnianą wyżej, jaskinię na górze Ida, Iksjon bądź Ajgion na Krecie. Z Tyfonem walczył na ziemii trakciej i sycylijskiej. Z Zeusem związana jest Etna, wulkanem tym miał przywalić potwora Tyfona. Szczególne miejsca kultu związane z Zeusem, to Dodona, Delfy a także Kreta.
Wygląd i atrybuty
Przedstawiany najczęściej jako starzec z długą brodą. Atrybutami Zeusa był grom. Spośród zwierząt z Zeusem wiązano orła. Zeus mógł ukazywać się pod różną postacią. Jako złoty, życiodajny deszcz spadł na Danae, pod postacią byka posiadł Europę, jako łabędź Ledę, mógł przybrać także postać wężową, Semele ukazał się jako piorun. W Delfach czczony pod postacią kamienia. Dąb był wyobrażeniem boga w Dodonie. Z rogu kozy Amaltei sporządził róg, zwany rogiem obfitości a z jej skóry swoją tarczę. Samą natomiast kozę Zeus umieścił na niebie jako gwiazdozbiór Koziorożca.
Charakterystyka
Pierwotnie Zeus był bogiem nieba, wiązany z jego aspektami, był więc panem jasnego nieba, gromów, chmur i deszczu, które swoją mocą sprowadzał na ziemię. Z czasem zyskał charakter dominujący, jako najwyższy z bogów, ich ojciec a także ojciec wszystkich śmiertelników. Ten ostatni charakter podkreślają liczne romanse ze śmiertelniczkami oraz to, że dał początek wielu rodom na ziemi. Sprawując pieczę nad obydwoma tymi sferami — niebiańską oraz ziemską — stał na straży spokoju i ładu. Karał więc szczególnie krzywoprzysięzców oraz świętokradców a także zbrodniarzy. Za ludożerstwo ukarał Lykaona, gdy ten poczęstował go ludzkim mięsem, według niektórych wersji należało ono do jego syna bądź, według innej, wnuka. Zeus miał porazić Lykaona i jego synów piorunem, bądź na dziewięć lat przemienić w wilki. Bezpośrednio po tym ukarał ludzkość potopem, z którego ocalały tylko dwie osoby. Za podobny lykajonowemu uczynek ukarał Tantala, który również podał mu posiłek z własnego syna. W tym ostatnim przypadku inna z wersji jako przyczynę wymienia sprawę psa, boskiego strażnika, którego Tantal nie chciał oddać Hermesowi, wysłannikowi Zeusa. Jeszcze inna widzi winę Tantala w rozpowiadaniu boskich tajemnic. Sprawiedliwość wymierzył także Iksjonowi za próbę uwiedzenia Hery oraz Salmoneusowi, za świętokradztwo, kiedy sprawił sobie wóz i jeździł w nim na podobieństwo Zeusa, ciskając płonącymi głowniami, odpowiednikami zeusowego gromu. Kary nie uniknął także Syzyf za zdradę mężowi kochanki Zeusa, Ajginy, miejsca jej pobytu i spętanie boga śmierci, Tanatosa. Inne wersje widzą w Syzyfie zdrajcę boskich tajemnic, a więc w tym wypadku powodem kary, wymierzonej mu przez Zeusa, byłoby świętokradztwo. Wreszcie na rozkaz Zeusa, za wykradzenie ognia i podarowanie go ludziom, Prometeusz został przykuty do skały a przylatujący codziennie orzeł wyjadał mu wątrobę, która następnie odrastała. Boskie tajemnice zdradzać miał, według jednej z wersji, Orfeusz, i, z tego powodu Zeus poraził śpiewaka piorunem.
Jako strażnik pokoju Zeus był pośrednikiem w sporach wybuchających między bogami. To on godził Apollina i Heraklesa w sprawie delfickiego trójnogu, stanął między Pallas i Ateną, kiedy ta pierwsza zamierzyła się na drugą, godził także Atenę w sporze o Ateny z Posejdonem.
Jako bóg deszczu, bądź też sam jego przejaw, w swojej pierwotnej formie niósł urodzaj i był wiązany z rolnictwem.
Zeus miał także charakter wieszczy, co wiąże się z jego kultem w Dodonie.
Był również panem zwycięstw, opiekunem miast, obcych, których zeusowe prawo nakazywało przyjmować gościnnie, i rodzin. To ostatnie wiąże się z postrzeganiem Zeusa jako ojca ludzkości. Jako opiekun obcych znany był pod mianem Kseniosa, czyli Gościnnego.
Obalenie Kronosa, walka z olbrzymami i Tyfonem
Zeus obalił swojego ojca, Kronosa, za radą Metydy, podając mu środek wymiotny. Kronos zwrócił tym samym na świat połknięte wcześniej potomstwo a następnie został strącony do Tartaru.
Przeciwko władzy Zeusa wystąpiła rasa olbrzymów, konkretniej tytanów i rozpętała się wojna zwana tytanomachią. W odniesieniu zwycięstwa pomogła mu inna rasa olbrzymów, sturękich i cyklopów, których Zeus uwolnił z Tartaru, zabiwszy strażniczkę Kampe. Ci z wdzięczności wykuli dla ojca bogów piorun, grzmot oraz błyskawicę. Po zakończonej, trwającej dziesięć lat, wojnie Zeus strącił przegranych olbrzymów, Tytanów, do Tartaru. Z pozostałymi bogami, braćmi Hadesem i Posejdonem, podzielił się władzą. Jemu przypadło zwierzchnictwo i władza nad niebem.
Drugą rasą olbrzymów, która wystąpiła przeciwko ojcu bogów, byli giganci, zrodzeni przez Gaję, oburzoną potraktowaniem jej synów w taki a nie inny sposób. Wybuchał druga wojna, zwana gigantomachią. Zeus dowiedział się, że dopóki na ziemi rośnie ziele nieśmiertelności, dopóty nie pokona gigantów. Odnalazł je więc i zerwał. I tą wojnę Zeus, przy pomocy innych olimpijczyków, wygrał, utrzymawszy władzę.
Przeciwko Zeusowi Gaja zrodziła wreszcie ostatniego potwora, Tyfona. Ów zdołał w walce pozbawić Zeusa siły, pozbawiając go mocy w mięśniach. Tyfon ukrył Zeusa w grocie, skąd ojca bogów wydobył, używając podstępu, Hermes wraz z Panem. Zeus stoczył zwycięską walkę z Tyfonem, najpierw na ziemiach trackich, by ostatecznie przywalić go Etną na Sycylii, zamieniają jednocześnie to miejsce w wulkan.
Spisek wymierzony w ojca bogów zrodziła się także w olimpijskim gronie. Przewodniczyły mu Hera, Atena oraz Posejdon. Zeusa uwolnił olbrzym Briareus. Hera nie raz jeden knuła przeciwko mężowi. Z tego powodu powiesił ją na Olimpie, skuwszy jej nadgarstki bransoletami i przytwierdzając do skały. Wtedy też okaleczył własnego syna, Hefajstosa, zrzucając go z Olimpu, kiedy ów stanął w obronie matki.
Grób Zeusa
Według mitów kreteńskich na terenie Krety znajduje się grób Zeusa, wskazywany w licznych miejscach. To w kreteńskiej grocie bóg ma corocznie umierać i odradzać się na nowo.
Kult
Według mitu sam Zeus miał umieścić w Delfach kamień, który jego ojciec, Kronos, połknął w miejsce niemowlęcia i uczynić Delfy miejscem swojego kultu. Poza Delfami innym ważnym miejscem jest Dodona. Z szumu liści tamtejszego dębu wróżono przyszłość. Spośród innych miejsc kultu istotniejsza jest także Olimpia. W Arkadii był kult Zeusa Likejosa, czyli Wilczego. Składano mu ofiary z ludzi. Uczestniczący w tej ofierze kosztować mieli ludzkiego mięsa. Dodatkowo śladem po dawnym kulcie są legendy, jak i mit o Lykaonie, które mówią, że w wyniku tego posiłku, uczestnicy przemieniali się w wilki na lat osiem by w dziewiątym roku na powrót odzyskać ludzką postać. Był jednak jeden warunek. Przez cały ten czas, kiedy przebywali w wilijnej postaci, nie mogli skosztować ludzkiego mięsa. W przeciwnym wypadku mieli pozostać odmienieni na zawsze.
Literatura
- Graves R., Mity greckie, Kraków 2009.
- Grimal P., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 1997.
- Kempiński A. M., Słownik mitologii ludów indoeuropejskich, Poznań 1993.
- Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 1997.
- Schmidt J., Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Katowice 2006.
- Stankiewicz L., Ilustrowany słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocław 2008.
- Kerényi, K., Mitologia greków", Warszawa 2002.
- Pietrzykowski M., Mitologia starożytnej Grecji, Warszawa 1983.
(aut. Izabela Ozga)
